Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2011, Blaðsíða 14

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 87. árg. 201110
Guðfinnu Hallgrímsdóttur (2008) sem sýna að hjúkrunar­
fræðingar spyrja almennt lítið út í tóbaksnotkun. Hins vegar
sögðust skólahjúkrunarfræðingarnir vera í stakk búnir til að
sinna tóbaksvörnum og því faglega ekkert að vanbúnaði
að gera það í meira mæli. Samt sem áður fengu innan við
helmingur skólahjúkrunarfræðinganna fræðslu um tóbaksvarnir
í námi sínu og einungis þriðjungur hafði sótt fræðslu eða
námskeið í tóbaksvörnum eftir að þeir luku námi. Því er ljóst að
minnsta kosti fjórðungur skólahjúkrunarfræðinganna hafði ekki
fengið neina sértæka fræðslu um tóbaksvarnir.
Það námsefni sem mest var notað í tóbaksvörnum
grunnskólanna var heilbrigðisfræðslan 6H heilsunnar sem er
notuð af skólaheilsugæslunni. Sá þáttur sem var mest notaður í
tóbaksvörnum 6H heilsunnar var ,,hugrekki“, en hann miðar að
því að nemendur öðlist góða sjálfsmynd, sjálfstraust og færni
í að taka góðar ákvarðanir (Lýðheilsustöð, 2006). Það sem
virðist skorta á í tóbaksvarnahluta 6H heilsunnar er fræðsla,
en samkvæmt Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni (World Health
Organization, 1999) og Lynch og Bonnie (1994) er sá þáttur ekki
síður mikilvægur en aðrir til að tóbaksvarnirnar verði heildrænar,
en mikilvægt er að börn og ungmenni taki upplýsta ákvörðun
um að hafna ávana­ og fíkniefnum og því er fræðslan mikilvæg
í því samhengi. Viðbótarniðurstöður komu fram í rannsókninni
varðandi mun milli svara skólastjóra og skólahjúkrunarfræðinga í
nokkrum þáttum rannsóknarinnar. Einn af þeim þáttum tengdist
hvaða námsefni væri notað í tóbaksvörnum. Skólastjórar töldu
að námsefnið ,,Vertu frjáls – reyklaus“ væri algengast og því
líklegt að það sé algengasta námsefnið sem kennarar nota í
tóbaksvörnum. Námsefnið ,,Vertu frjáls – reyklaus“ er frá árinu
1997, en rannsóknir sýna fram á mikilvægi þess að námsefni
í tóbaksvörnum sé sífellt í endurskoðun og taki mið af þeim
tíðaranda og þeirri tóbaksnotkun sem er algengust á hverjum
tíma (Sherman og Primack, 2009). Því ættu tóbaksvarnir ekki
síst að snúa að munntóbaksnotkun í dag, þar sem veruleg
aukning er á munntóbaksnotkun meðal ungmenna (Þórhallur
Ólafsson o.fl., 2010).
Þrátt fyrir að tóbaksvarnir flokkist undir lífsleikni í aðalnámskrá
grunnskólanna, þá var meira en fjórðungur skóla þátttakenda
ekki með tóbaksvarnir í námskrám sínum. Jafnframt svaraði
enginn þátttakandi því til hver ætti að sinna tóbaksvörnum
samkvæmt námskránni og því líklegt að það sé ekki skilgreint
hver eigi að sinna þeim í námskrám skólanna. Skólar flestra
þátttakenda voru með reglur um tóbaksnotkun, en um
helmingur með skriflegar leiðbeiningar um hvernig taka ætti á
tóbaksnotkun. Rannsóknir hafa sýnt að mikilvægt er að hafa
reglur um tóbaksnotkun og að þær séu veigamikill hluti af
tóbaksvörnum skólanna (Adams o.fl., 2009; Boyce o.fl., 2009).
Þó nokkur munur var á svörum skólastjóra og skólahjúkrunar­
fræðinga varðandi námskrár, reglur um tóbaksnotkun og
skriflegar leiðbeiningar um hvernig taka ætti á tóbaksnotkun.
Skólahjúkrunarfræðingar svöruðu mun oftar ,,veit ekki“ heldur
en skólastjórarnir og þeir koma yfirleitt ekki beint að gerð
námskráa, reglna, né skriflegra leiðbeininga fyrir skólastarfið,
en skólastjórar koma beint að þeim þáttum í starfi sínu.
Varlega ber að fara í túlkun á þeim mun sem fram kom milli
starfsstéttanna, þar sem rannsóknin var ekki hönnuð til að
athuga hann sérstaklega. Þessar viðbótarniðurstöður benda
þó til þess að heildarmynd af tóbaksvörnum í skólunum hefði
ekki náðst nema með því að leita bæði til fulltrúa skólans
og skólaheilsugæslunnar. Einnig gætu þær bent til þess að
samskipti og samvinnu þessara aðila mætti auka enn frekar
en nú er.
ÁLYKTUN OG LOKAORÐ
Tóbaksvörnum er sinnt í flestum skólum landsins að einhverju
leyti, en þó mætti gera mun betur. Algengast er að tóbaksvarnir
fari einungis fram í 7.­10. bekk, en lítið sem ekkert í 1.­6. bekk.
Algengasta verkefnið í tóbaksvörnum er ,,Reyklaus bekkur“
og algengasta námsefnið er 6H heilsunnar sem inniheldur
litla fræðslu til nemenda um tóbak. Jafnframt er hvatning til
reykleysis í fáum skólum landsins. Í aðalnámskrá kemur skýrt
fram að fræða eigi um tóbak, en samt eru tóbaksvarnir ekki í
námskrám nema hluta skóla landsins og þar sem tóbaksvarnir
eru í námskrám er ekki skilgreint hver eigi að sinna þeim.
Þeir sem aðallega sinna tóbaksvarnastarfi grunnskólanna eru
skólahjúkrunarfræðingar og umsjónarkennarar. Þrátt fyrir það
koma margir skólahjúkrunarfræðingar ekkert að tóbaksvörnum
í sínum skólum og spyrja jafnvel ekki út í tóbaksnotkun í
viðtölum við nemendur. Rannsókn þessi ætti því að geta nýst
bæði skólastjórum og skólahjúkrunarfræðingum til að vinna
betur að tóbaksvörnum innan skólans. Tóbaksvarnir ættu að
koma að öllu skólastarfinu, þ.e. bæði að stefnu og reglum
skólanna, námskrá, sem og lífsleikni og fræðslu um tóbak.
Allir þessir þættir vinna svo saman til að gera tóbaksvarnir
skólanna heildstæðar. Mikilvægt er að huga að rót vandans og
stuðla að því að börn og ungmenni byrji ekki að neyta tóbaks.
Það er fullseint að grípa til aðgerða þegar börn eru byrjuð að
neyta ávana­ og fíkniefna, því þarf að huga vel að forvörnum
og byrgja brunninn frá upphafi skólagöngu en ekki eingöngu
þegar nemendur eru komnir upp á efri ár grunnskólans.
ÞAKKIR
Kærar þakkir til þátttakenda sem gáfu sér tíma til að svara
spurningalista rannsóknarinnar. Félag íslenskra hjúkrunar­
fræðinga og Lýðheilsustöð fá kærar þakkir fyrir fjárhagslegan
stuðning við gerð rannsóknarinnar.
HEIMILDIR
Adams, M. L., Jason, L. A., Pokorny, S., og Hunt, Y. (2009). The relationship
between school policies and youth tobacco use. Journal of School
Health, 79 (1), 17­23.
Álfgeir L. Kristjánsson, Hrefna Pálsdóttir, Inga D. Sigfúsdóttir og Jón
Sigfússon (2008). Vímuefnanotkun framhaldsskólanema á Íslandi:
Rannsókn meðal framhaldsskólanema á Íslandi árið 2007. Samanburður
rannsókna frá 2000, 2004 og 2007. Reykjavík: Rannsóknir og greining.
Bassi, S., Cray, J., og Caldrello, L. (2008). A tobacco­free service­learning
pilot project. Journal of Nursing Education, 47 (4), 174­178.
Boyce, J. C., Mueller, N. B., Hogan­Watts, M., og Luke, D. A. (2009).
Evaluating the strength of school tobacco policies: The development of a
practical rating system. Journal of School Health, 79 (10), 495­504.
Buka, S. L., Shenassa, E. D., og Niaura, R. (2003). Elevated risk of
tobacco dependence among offspring of mothers who smoked during
pregnancy: A 30­year prospective study. The American Journal of
Psychiatry, 160 (11), 1978­1984.
Campbell, R., Starkey, F., Holliday, J., Audrey, S., Bloor, M., Parry­Langdon,
N., o.fl. (2008). An informal school­based peer­led intervention for