Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2011, Blaðsíða 39

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 87. árg. 2011 35
Ritrýnd fræðigrein
SCIENTIFIC PAPER
færni einstaklingsins til að túlka og vinna úr erfiðri lífsreynslu
auk þess sem gildismat og bjargráð hafa þar áhrif (Farran
o.fl., 1995; Joiner o.fl., 2005). Mikilvægt er að hafa í huga að
vonleysi er breytilegt ástand. Það er ekki einungis mismunandi
eftir einstaklingum heldur einnig breytilegt hjá hverjum og
einum (Young o.fl., 1996) og getur bæði verið tímabundið eða
stöðugt ástand (Beck o.fl., 1990) auk þess sem það er eitt af
megineinkennum þunglyndis (Beck o.fl., 1979).
Einn af frumkvöðlum hugrænnar atferlismeðferðar er
geðlæknirinn Aaron T. Beck. Samkvæmt kenningu hans
orsakast vonleysi af neikvæðum viðhorfum til framtíðar. Sá
sem er þunglyndur á það til að líta á sig sem áhrifalausan
og er oft fljótur að kenna sér um það sem miður fer. Hann á
iðulega erfitt með að sjá að hann sé fær um að bæta líf sitt eða
framtíðina og getur þessi vantrú á eigin getu leitt til þess að
hann hættir að stefna að einhverju markmiði. Þetta viðhorf er
talið leiða til stigvaxandi vonleysis (Beck o.fl.,1979).
Viðamiklar rannsóknir hafa verið gerðar á vonleysi einkum í
tengslum við þunglyndi og sjálfsvígshættu en þær hafa sýnt að
sterk fylgni er milli vonleysis og sjálfsvígshættu og að alvarleiki
vonleysis hefur meira forspárgildi en alvarleiki þunglyndis
þegar einstaklingur hugleiðir sjálfsvíg (Beck o.fl., 1990; Brown
o.fl., 2000). Einnig virðist vonleysi hafa forspárgildi hvað
varðar sjálfsvígshættu meðal þeirra sem ekki hafa greinst með
geðsjúkdóm (Kuo o.fl., 2004) og að vonleysi óháð þunglyndi
geti haft áhrif á framvindu líkamlegra sjúkdóma og aðlögun að
sjúkdómsferlinu (Robson o.fl., 2010; Rosenfeld o.fl., 2004).
Samband eða tengsl vonleysis við ýmsa þætti svo sem kyn,
aldur, atvinnuþátttöku og fleira hefur einnig verið skoðað.
Þegar samband kyns og vonleysis er skoðað sérstaklega eru
niðurstöður rannsókna ekki samhljóma (Hamzaoglu o.fl., 2010;
Joiner o.fl., 2005; Rósa M. Guðmundsdóttir, 2007; Viñas Poch
o.fl., 2004; Young o.fl., 1996). Í finnskri rannsókn (Haatainen
o.fl., 2004) sem gerð var meðal almennings á tengslum
vonleysis og ýmissa lýðfræðilegra þátta reyndist vonleysi meðal
kvenna aukast með hækkandi aldri og einnig var vonleysi
meira meðal kvenna sem voru með litla menntun í samanburði
við þær sem voru með meiri menntun. Ekklar, einhleypir og
fráskildir karlmenn reyndust einnig haldnir meira vonleysi
en giftir. Einnig hefur verið sýnt fram á að vonleysi er meira
meðal þeirra sem telja sig búa við slæma heilsu (Haatainen
o.fl., 2004; Hamzaoglu o.fl., 2010), hafa skerta starfsgetu,
erfiða fjárhagsstöðu (Butterworth o.fl., 2006; Haatainen o.fl.,
2004; Hamzaoglu o.fl., 2010) og njóta einhvers konar bóta frá
velferðarkerfinu (Butterworth o.fl., 2006).
Vonleysi er hjúkrunargreining samkvæmt NANDA en huglæga
þætti eins og vonleysi getur verið erfitt að meta og því gagnlegt
að hafa mælitæki sem ásamt öðru faglegu mati auðveldar
að bera kennsl á einstaklinga sem þjást af vonleysi. Þar
sem fáir spurningalistar eru til á íslensku sem meta von eða
vonleysi var ákveðið að þýða vonleysiskvarða Becks (Beck
Hopelessness Scale). Megintilgangur rannsóknarinnar var
að forprófa kvarðann og meta innri áreiðanleika og réttmæti
íslensku þýðingarinnar. Auk þess var ákveðið að kanna
alvarleika vonleysis meðal sjúklinga í endurhæfingu á geðsviði
Reykjalundar sem mælt yrði á vonleysiskvarða Becks og hvort
ákveðnir bakgrunnsþættir svo sem kyn, aldur og fjárhagsstaða
tengdust vonleysi.
AÐFERÐ
Rannsóknarsnið og úrvinnsla gagna
Um megindlega rannsókn var að ræða og úrvinnsla gagna var
unnin í SPSS forritinu, 18. útgáfu. Notuð var lýsandi tölfræði,
t­próf og dreifigreining (ANOVA). Til að þáttagreina gögnin var
notuð leitandi þáttagreining (Principal Component Analysis).
Þátttakendur og gagnasöfnun
Forprófunin var gerð á geðsviði endurhæfingarmiðstöðvarinnar
á Reykjalundi og fór fram í tveimur áföngum. Vonleysiskvarði
Becks var lagður fyrir alla innlagða sjúklinga í fyrstu eða annarri
viku dvalar. Á tímabilinu 17. apríl til 20. nóvember 2001 var
kvarðinn lagður fyrir 50 einstaklinga og 1. janúar 2003 til 1. maí
2004 tóku 111 einstaklingar þátt í rannsókninni. Þátttakendur
voru einnig spurðir um kyn, aldur, hjúskaparstöðu, barneignir,
menntun, atvinnuþátttöku, mat á eigin fjárhagsstöðu og
innlagnarástæðu. Þeir sem svöruðu spurningalistanum töldust
veita upplýst samþykki fyrir þátttöku en áður hafði þeim verið
afhent bréf með upplýsingum um rannsóknina.
Vonleysiskvarði Becks
Nú um stundir er vonleysiskvarði Becks þekktasta mælitækið
sem notað er við mat á vonleysi auk þess sem það er talið spá
fyrir um sjálfsvígshættu (Brown o.fl., 2000). Höfundar kvarðans
eru Beck, Weissman, Lester og Trexler og var hann fyrst kynntur
árið 1974. Samkvæmt hugmyndafræði Becks er vonleysi kerfi
hugarskema sem eiga það sameiginlegt að innihalda neikvæð
viðhorf til framtíðar. Vonleysiskvarðinn er byggður á þessari
hugmyndafræði en hann inniheldur 20 fullyrðingar sem meta
jákvæð og neikvæð viðhorf einstaklingsins til framtíðarinnar
(Beck o.fl., 1974). Níu fullyrðingar voru fengnar úr lista sem mat
viðhorf til framtíðar (Heimber, 1961 í Beck o.fl., 1974) og þær
síðan endurskoðaðar og aðlagaðar að kvarðanum. Hinar ellefu
voru byggðar á algengum fullyrðingum sem settar voru fram af
sjúklingum sem að mati lækna voru haldnir miklu vonleysi. Við val
á fullyrðingum var reynt að endurspegla mismunandi sjónarhorn
neikvæðra viðhorfa til framtíðar og einnig voru valdar þær
fullyrðingar sem oftast komu fram hjá viðkomandi sjúklingum.
Kvarðinn var upphaflega forprófaður á 294 sjúklingum sem
nýlega höfðu reynt sjálfsvíg og reyndist innri áreiðanleiki hans
vera 0,93 auk þess sem samtíma­ og hugtakaréttmæti var
gott (Beck o.fl., 1974). Seinni tíma rannsóknir hafa flestar
sýnt svipaðan áreiðanleikastuðul (Dyce, 1996; Haatainen o.fl.,
2004). Upphafleg þáttagreining Beck og samstarfsmanna hans
(1974) leiddi í ljós þrjá meginþætti en þeir voru: tilfinningar
gagnvart framtíðinni, skortur á áhugahvöt og væntingar til
framtíðar. Margir rannsakendur hafa síðan þáttagreint kvarðann
og hafa flestir komist að svipaðri niðurstöðu hvað varðar innihald
þáttanna þó fjöldi þeirra hafi verið breytilegur en algengast er
að þættirnir séu tveir til þrír (Dyce, 1996; Rosenfeld o.fl., 2004).