Morgunblaðið - 31.12.2015, Blaðsíða 24

24 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 2015
Laugavegi 7, 101 Reykjavík - Sími 551-3033
Flott
ir í fötum
Óskum viðskiptavinum og
landsmönnum öllum gleðilegs árs.
Þökkum viðskiptin á liðnu ári.
FRÉTTASKÝRING
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Ís-
lands, hefur sagst ætla að greina frá
því í ávarpi til þjóðarinnar á morgun,
nýársdag, hvort hann sækist eftir
endurkjöri í forsetakosningunum á
komandi sumri eða láti af embætti.
Hann hefur nú bráðum verið forseti
í 20 ár og hefur enginn setið jafn
lengi á Bessastöðum og hann. Þegar
hann bauð sig fram 1996 í fyrsta sinn
sagðist hann telja tvö til þrjú kjör-
tímabil hæfilegan tíma. Nú snýst
spurningin um það hvort hann sæk-
ist eftir embættinu sjötta kjör-
tímabilið í röð.
Á fyrstu árum forsetaembættisins
skapaðist sú hefð að forsetar ræddu
ekki óskir sínar og áform um framtíð
í embætti í nýársávörpum til þjóð-
arinnar nema þeir væru að hætta.
Litið var á framboð sem einkamál
forsetans og þótti ekki viðeigandi að
hann ræddi það í nývarpsávarpi um
málefni lands og þjóðar.
Ólafur Ragnar virti þessa hefð
fram til ársins 2008. Þá sá hann
ástæðu til að tilkynna í ávarpi til
þjóðarinnar á nýársdag að hann
sæktist eftir embættinu fjórða kjör-
tímabilið í röð. Það þurfti svo sem
ekki að koma neinum á óvart að
Ólafur Ragnar bryti hefð á þessu
sviði; á ferli sínum síðast liðna tvo
áratugi hefur hann verið sannkall-
aður hefðabrjótur, farið æ ofan í æ
gegn siðum og venjum fyrirrennara
sinna. Framtíðin ein sker úr um
hvort hann hafi með þessu hátterni
skapað embættinu nýjar venjur eða
hvort arftakarnir kjósa að hverfa
aftur til fyrra verklags.
Forseti sjálfkjörinn 1945
Fyrsti forsetinn, Sveinn Björns-
son, var kosinn til eins árs af Alþingi
á Þingvöllum við stofnun lýðveld-
isins 1944. Ekki var einhugur um
kjör hans. Hann fékk atkvæði 30
þingmanna, 15 voru auð og 5 voru
greidd öðrum manni. Þrátt fyrir
þetta mun almennt hafa verið búist
við því að Sveinn yrði endurkjörinn í
embætti í fyrstu almennu forseta-
kosningunum ári síðar. Þegar rík-
isstjórnin lagði til á Alþingi í febrúar
1945 að forsetakjörið yrði í júní
sagði dagblaðið Vísir í ritstjórn-
ardálki: „Engu skal um það spáð,
hversu margir bjóði sig fram við
þetta fyrsta kjör, en vafalaust verða
þeir tveir eða þrír, því að það sást á
þingfundinum á Alþingi í sumar, að
þeir, sem framboðum ráða, eru ekki
einhuga um neinn mann.“ Ekki gekk
þetta eftir því um svipað leyti hófu
forystumenn stjórnmálaflokkanna
viðræður sem leiddu til þess að
flokkarnir ákváðu allir að styðja
endurkjör Sveins. Hann vék sjálfur
ekki einu orði að vilja sínum í ný-
ársávarpi til landsmanna 1. janúar
1945 og ekki er að sjá að opinberlega
hafi neitt legið fyrir um framboð
hans – og sjálfkjör í embætti – fyrr
en fréttatilkynning barst um það frá
ríkisstjórninni 22. maí þetta ár. Voru
þá kosningarnar sem fram áttu að
fara á Jónsmessu blásnar af.
Sveinn ræddi framboðsmál sín
ekki heldur í nýársávarpi 1949. Í lok
apríl það ár var tilkynnt að hann yrði
í framboði að beiðni þriggja stjórn-
málaflokka, Sjálfstæðisflokksins,
Framsóknarflokksins og Alþýðu-
flokksins. Ekkert mótframboð kom
fram og var hann sjálfkjörinn í ann-
að sinn.
Fyrstu kosningarnar 1952
Vegna andláts Sveins í janúar
1952 fóru fram forsetakosningar í
júní það ár. Var það í fyrsta sinn sem
almenningur greiddi atkvæði um
forsetaefni, en þrír voru í framboði.
Ásgeir Ásgeirsson, fyrrverandi for-
sætisráðherra, náði kjöri. Hann
gegndi embættinu í sextán ár, fram
til 1968, og var ávallt sjálfkjörinn.
Ásgeir lét ríkisstjórn eða embætt-
ismenn sjá um að koma því á fram-
færi við þjóðina að hann yrði í end-
urkjöri 1956, 1960 og 1964. Það var
aldrei fyrr en í apríl og maí sem það
varð ljóst. Segja má að forsetaemb-
ættið hafi verið á hærri stalli í þjóð-
lífinu þá en nú. Má vel vera að Ás-
geiri hafi þótt hann orðinn svo
hátignarleg persóna að hann ætti að
vera yfir það hafinn að tilkynna
framboð sitt sjálfur. Í nýársávarpi
1968 tók hann þó af skarið um áform
sín: „Á þessum fyrsta degi ársins
1968 tilkynni ég, svo ekki verði um
villst, að ég mun ekki verða í kjöri
við þær forsetakosningar sem fara í
hönd.“
Alþýðlegur forseti
Tveir voru í kjöri í kosningum
1968 og var Kristján Eldjárn þjóð-
minjavörður kjörinn forseti. Krist-
ján sat þrjú kjörtímabil, tólf ár; var
hann sjálfkjörinn í embættið 1972 og
1976. Kristján þótti alþýðlegri mað-
ur í allri framgöngu en Ásgeir Ás-
geirsson og taldi ekki eftir sér að
greina sjálfur frá áformum sínum.
Undir lok fyrsta kjörtímabils síns í
apríl 1972 kallaði hann fjölmiðla á
sinn fund og skýrði frá því að hann
hefði ákveðið að gefa kost á sér í
embættið að nýju. Fjórum árum
seinna, í febrúar 1976, lét hann þó
nægja að senda fjölmiðlum tilkynn-
ingu um framboð.
Kristján tilkynnti í nýársávarpi
1980 að hann yrði ekki í kjöri í kosn-
ingunum það ár. Í samtali við Morg-
unblaðið kvað hann þetta „nokkuð
gamla ákvörðun“ þótt hann hefði
ekki greint frá henni opinberlega
fyrr en nú.
Boðið fram gegn forseta
Vigdís Finnbogadóttir leik-
hússtjóri bar sigurorð af þremur
keppinautum í forsetakjörinu 1980.
Hún sat í embætti í fjögur kjör-
tímabil, sextán ár. Vigdís var sjálf-
kjörin 1984, en fékk mótframboð
1988. Var það í fyrsta sinn sem boðið
var fram gegn forseta í embætti.
Vigdís var síðan sjálfkjörin að nýju
1992. Um framboðið 1984 sendi hún
15. febrúar tilkynningu til fjölmiðla.
Daginn eftir birtist leiðari í Alþýðu-
blaðinu þar sem ritstjórinn, Guð-
mundur Árni Stefánsson, kvað æski-
legt að hún fengi mótframboð. Slíkt
væri til stuðnings lýðræðinu og
henni sjálfri til styrktar. Þetta vakti
nokkurt uppnám í Alþýðuflokknum
og lýsti formaðurinn, Kjartan Jó-
hannsson, því yfir að skrifin túlkuðu
ekki sjónarmið flokksins. Ákvörðun
Vigdísar um framboð 1988 varð ljós í
mars það ár og framboðið 1992 til-
kynnti Vigdís með óvenju drjúgum
fyrirvara; það var á blaðamanna-
fundi á Bessastöðum á kvenrétt-
indadaginn 19. júní 1991. Vigdís
greindi frá ákvörðun sinni um að
gefa ekki kost á sér til endurkjörs
1996 við setningu Alþingis haustið
1995. Hafði forseti Íslands ekki áður
notað þann vettvang í þessu skyni.
Ákvörðun sína ítrekaði hún síðan í
nýársávarpinu 1996.
Ólafur braut hefðina
Ólafur Ragnar Grímsson var kjör-
inn forseti 1996. Fékk hann flest at-
kvæði fjögurra frambjóðenda.
Ákvörðun um að gefa kost á sér að
nýju fjórum árum seinna birti hann í
tilkynningu til fjölmiðla 10. febrúar
2000. Hann var sjálfkjörinn það ár.
Framboðið 2004 tilkynnti hann á
blaðamannafundi á Bessastöðum 15.
mars. Það ár buðu tveir aðrir sig
fram til forseta, en Ólafur var endur-
kjörinn.
Það var svo 2008 að Ólafur Ragn-
ar braut hefðina og gerðist persónu-
legur í nýársávarpi til þjóðarinnar.
„Sé það nú á nýju ári vilji Íslendinga
að ég beri áfram þessa ábyrgð er ég
fús að axla hana en veit um leið af
eigin reynslu að embætti forseta Ís-
lands fylgja ríkar skyldur. Enginn
getur innt þær af hendi svo vel sé
nema njóta trausts meðal þjóð-
arinnar,“ sagði hann. Ólafur varð
sjálfkjörinn þetta ár.
Í nýársávarpinu 2012 kom fram að
Ólafur Ragnar yrði ekki í framboði
við forsetakjör um sumarið. Ýmsum
þótti orðalag hans þó ekki nógu
skýrt. Ólafur Þ. Harðarson, prófess-
or í stjórnmálafræði, sagði í samtali
við Ríkisútvarpið að þrátt fyrir
„býsna afdráttarlausa yfirlýsingu“
hefði forsetinn haldið „ofurlítilli
glufu opinni þannig að hann gæti
boðið sig fram aftur ef skorað yrði á
hann með öflugum hætti.“ Það gekk
eftir. Undirskriftasöfnun var hafin
fyrir forgöngu náinna samherja
hans. Skoruðu tugþúsundir kjós-
enda á Ólaf að gefa kost á sér á ný. Í
yfirlýsingu 4. mars kvaðst hann hafa
ákveðið að verða við áskorun um að
breyta fyrri ákvörðun sinni. Í kosn-
ingunum um sumarið bar hann síðan
sigurorð af fimm keppinautum sín-
um.
Á morgun ætti svo, sem fyrr segir,
að koma í ljós hvaða fyrirætlanir
Ólafur Ragnar hefur nú.
Áform skýrast í nýársávarpi
 Ólafur Ragnar Grímsson upplýsir í ræðu á morgun hvort hann verður í framboði næsta sumar
 Fyrri forsetar ræddu ekki framboðsmál í nýársávörpum nema þegar þeir höfðu ákveðið að hætta
Morgunblaðið/Golli
Forsetinn Ólafur Ragnar Grímsson hefur gegnt embætti forseta Íslands í tæp tuttugu ár eða í nær fimm kjör-
tímabil. Það ætti að koma í ljós á morgun hvort hann hefur áhuga á því að sitja lengur í embætti forseta.
Morgunblaðið/Ómar
Forsetasetrið Bessastaðir hafa verið aðsetur forseta Íslands frá upphafi.
Skrifstofur embættisins eru hins vegar við Sóleyjargötu í Reykjavík.
Sveinn
Björnsson
Vigdís
Finnbogadóttir
Kristján
Eldjárn
Ásgeir
Ásgeirsson
Framboð forseta
» Sú hefð mótaðist á fyrstu
árum forsetaembættisins að
forseti ræddi ekki persónuleg
framboðsmál sín í nýársávarpi
nema hann ætlaði að hætta.
» Ólafur Ragnar Grímsson fór
gegn þessari hefð þegar hann
tilkynnti framboð sitt á nýárs-
dag 2008.
» Fyrstu forsetarnir, Sveinn
Björnsson og Ásgeir Ásgeirs-
son, létu ríkisstjórn og emb-
ættismenn um að tilkynna
framboð sín. Það var yfirleitt
stuttu áður en framboðs-
frestur rann út eða eftir að
hann var útrunninn.
» Kristján Eldjárn og Vigdís
Finnbogadóttir kynntu áform
sín með persónulegum frétta-
tilkynningum eða á blaða-
mannafundum.
» Síðustu 40 ár hafa forsetar
oftast kynnt áhuga á endur-
kjöri í febrúar eða mars kosn-
ingaárið.