Morgunblaðið - 31.12.2015, Blaðsíða 55

STJÓRNMÁL 55
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 2015
Á
ramótin eru frábrugðin flestum öðrum hátíðum
okkar samfélags að því leyti að þau eru tilefni til að
minnast liðins tíma og velta fyrir sér framtíðinni.
Þau gefa fólki sömuleiðis tilefni til þess að ígrunda
eitthvað í sínu eigin lífi, einhver gildi eða einhverja
hegðun sem það langar til að breyta eða leggja meiri áherslu á.
Það gildi sem undirritaðan langar til að vekja athygli á við þetta
tilefni, lesendum og sjálfum sér til umhugsunar við upphaf nýs
árs, er fyrirbærið sannleikurinn.
Sannleikurinn getur virst flókið, jafnvel trúarlegt hugtak, en
er þó í sjálfu sér mjög einfalt: Sannleikurinn er samræmi við það
sem er. Kannski getur verið erfitt að samþykkja slíka skilgrein-
ingu þar sem hún svarar því ekki hvað sé satt og hvað ekki, en
það er heldur ekki hlutverk hugtaksins.
Fyrir skemmtilega kaldhæðni er sannleiksleitin hinsvegar
ekki jafn auðveld og fólk gerir yfirleitt ráð fyrir, þrátt fyrir ein-
falda skilgreiningu. Til þess að finna sannleika þarf fólk oft að
nálgast hann af ákveðinni auðmýkt og fórnfýsi. Fólk þarf að
bera virðingu fyrir takmörkunum sínum og gera ráð fyrir
skakkri heimsmynd. Fólk þarf fyrr eða síðar að gefa upp á bát-
inn eitthvað af fyrri hugmyndum sínum, jafnvel djúpstæðar
sannfæringar sem eru því mjög dýrmætar. Fólk þarf að geta lit-
ið yfirvegað á heiminn út frá vondum hugmyndum, jafnvel bein-
línis hættulegum. Síðast en ekki síst þarf fólk að vera reiðubúið
til að hefja leikinn að nýju um leið og honum lýkur. Gera má hlé
á sannleiksleitinni hvenær sem er, en meðan hún á sér stað mun
hún aldrei veita þeim frið sem hana stunda.
Bananar, afstæðiskenningin og tilgangur lífsins
Það er einn hængur á getu mannkyns til sannleiksleitar sem
er þess virði að íhuga. Geta okkar til þess að hugsa rökrétt þró-
aðist ekki til þess að við gætum skilið sannleikann eins og hann
raunverulega er, heldur til þess að við gætum lifað af. Til að ná
banana úr tré, halda á sér hita og verjast villidýrum. Þegar við
vildum ná banana úr tré fundum við út úr því hvernig maður
nær banana úr tré, án þess að hafa í rauninni nokkurn skilning
eða áhuga á þyngdaraflinu sjálfu. Hugur mannsins þróaðist ekki
til þess að skilja stærð stjarnanna, afstæðiskenninguna,
skammtafræðina, tilgang lífsins eða tilvist Guðs, heldur til þess
að hugsa og skilja hlutina á þann hátt, og upp að því marki, sem
dugði til að ná settu markmiði hverju sinni sem yfirleitt var af-
koma. Þess vegna pælum við almennt ekkert í hlutunum nema
til að ná einhverju settu markmiði. Það markmið getur verið há-
leitt og flókið. Það getur líka verið svo einfalt að svala forvitni
eða til dægradvalar, en það verður samt sem áður að vera til
staðar. Við lifum ekki til að hugsa heldur hugsum til að lifa.
Þetta þýðir ekki að við séum endilega heimskari en við teljum
okkur vera (ef við erum þegar meðvituð um eigin heimsku), en
þetta þýðir þó að ef manneskja ætlar að skilja eitthvað rétt, þá
þarf hún að hafa það að markmiði að skilja það rétt. Ef mann-
eskja reynir ekki að skilja hlutina rétt, þá er hún ekki í sann-
leiksleit heldur í leit að réttlætingu fyrir hverju svosem hún trú-
ir eða vill trúa – og þá getur hún ekki búist við því að finna
sannleikann nema fyrir hreina og mjög ólíklega tilviljun.
En nóg um sannleikann í bili. Tölum um eitthvað allt annað,
eins og pólitík!
Samkvæmt kenningunni eiga pólitíkusar að koma sínum sjón-
armiðum á framfæri og verja þau gegn gagnrýni annarra. Þá
eru haldnar rökræður við hin ýmsu tækifæri, auðvitað fyrst og
fremst í kringum kosningar en einnig út kjörtímabilið eftir at-
vikum, í útvarpi, í sjónvarpi og víðar. Kjósandinn ákveður síðan
hvaða sjónarmið séu gildust, kýs flokk samkvæmt því og þá nær
viðkomandi flokkur stundum inn fleiri mönnum á Alþingi. Þetta
er grunnkenningin og hún er ekkert galin í sjálfu sér.
Munurinn á sannleiksleit og pólitískri rökræðu
að er hinsvegar ákveðinn grundvallarmunur á fyrrnefndri
sannleiksleit og dæmigerðri pólitískri rökræðu sem er þess virði
að íhuga. Í sannleiksleitinni er leitast við að finna hið rétta; ein-
hvern sannleika sem allir í leiðangrinum geta sannfærst um eða
í það minnsta skilið á sama hátt. Í pólitískum rökræðum er hins-
vegar keppendum jafnan stillt upp hvorum á móti öðrum og þeir
eiga síðan að standa sig við að sannfæra áhorfandann eftir bestu
getu um að kjósa sig – óháð því hvort það sé á réttum eða röng-
um forsendum. Annar sigrar, hinn tapar, kannski er jafntefli.
Þetta fyrirkomulag hefur ríka tilhneigingu til að afvegaleiða
umræðuna frá efnisatriðum málefna, en leiða hana hinsvegar
gjarnan út í það hver sé betri eða verri en hinn, hver hafi svikið
hvaða loforð og hversu forkastanleg hin eða þessi vinnubrögðin
hafi verið. Sjálfsagt þykir einhverjum þetta ágæt pólitík, en
þetta er þó arfaslök frammistaða í leitinni að sannleikanum.
Ekki er fullvíst að mikið sé við þessu að gera, en fyrir þessar
sakir verða til ýmsir hvatar í pólitíkinni sem maður myndi ekki
búast við í sannleiksleit. Til dæmis virðast stjórnmálamenn
stundum mun vitlausari en þeir raunverulega eru ef það hentar
þeim að misskilja eitthvað. Tilgangur rökhugsunarinnar er þá
ekki lengur sá að öðlast hvað bestan skilning, heldur að draga
sem mest úr honum. Dómgreindin snýst í andhverfu sína af póli-
tískum ástæðum. Þetta gerist alls ekkert alltaf, en gerist þó
reglulega.
Þá er ennfremur ágætt að minnast á annað, að pólitíkusar
hafa ekkert einkaleyfi á þessari hegðun, heldur viðgengst hún
líka í samfélaginu, enda koma pólitíkusar einmitt þaðan. Fólk
hagar sér líka svona heima við eldhúsborðið, í kaffistofunni og
vissulega á samfélagsmiðlunum. Munurinn er helst sá að þar er
yfirleitt ekki um að ræða fólk í kastljósinu að óska eftir trausti
landsmanna til að stjórna landinu, en eftir stendur að þetta er
ekki bara einkenni stjórnmálanna heldur brestur sem hrjáir
okkur sennilega öll ef við vinnum ekki meðvitað gegn honum.
Fólk notar heilabúið til að ná markmiðum, og ef markmiðið er
ekki skilningur, þá verður skilningi ólíklega náð. Því þarf fólk að
hafa það að markmiði að skilja hlutina rétt ef það ætlar að skilja
þá rétt. Það gerist ekki sjálfkrafa.
Reynum að skilja hvert annað sem best
Því legg ég til á nýju ári að við íhugum meira hvernig við nálg-
umst sannleikann. Ekki nákvæmlega hvort að tiltekin hugmynd
sé rétt eða röng, tiltekin fullyrðing sönn eða ósönn, heldur
hvernig við nálgumst sannleikann í viðræðum við annað fólk og
gagnvart okkur sjálfum. Það er órökrétt og varla heiðarlegt,
sem dæmi, að túlka orð einhvers sem maður er ósammála með
þeim hætti að hann hljóti að meina það á sem heimskulegastan
hugsanlega máta. Reynum heldur að skilja hvert annað hvað
best.
Við þjáumst öll af mörgum, víðtækum brestum og takmörk-
unum sem gera heiðarlega sannleiksleit erfiða. Frekar en að
nýta þá bresti gegn hvert öðru væri samfélagi okkar hollast að
við hjálpuðumst að við að yfirstíga þá. Í anda nýrra tíma legg ég
til að við allavega reynum.
Verði ljósið með okkur öllum og gleðilegt nýtt ár.
Helgi Hrafn Gunnarsson, þingmaður Pírata
Morgunblaðið/Golli
Sannleikurinn og pólitík
Því legg ég til á nýju ári að við íhugum meira
hvernig við nálgumst sannleikann. Ekki ná-
kvæmlega hvort að tiltekin hugmynd sé rétt eða
röng, tiltekin fullyrðing sönn eða ósönn, heldur
hvernig við nálgumst sannleikann í viðræðum
við annað fólk og gagnvart okkur sjálfum.