Orð og tunga - 01.06.2005, Qupperneq 114

112
Orð og tunga
(18) íslenska
einkavæða
hnattvæða
iðnvæða
tæknivæða
danska
privatisere
globalisere
industrialisere
teknifisere
enska
privatize
globalize
industralize
technologize
þýska
privatisieren
globalisieren
industrialisieren
technisieren
Augljóst er að væða gegnir sama hlutverki og viðskeytin -isere, -ize og
-(is)ieren-, í öllum tilvikum bætist viðskeyti við orðstofn og er samsetn-
ingin því afleidd.31 Og með viðskeytinu er tiltekin merking gefin til
kynna. Nafnorðsviðskeytin -ing, -ation og -nng (í sömu málaröð) gegna
sama hlutverki og væðing í samsetningum. Erlendu viðskeytin gætu
verið fleiri þótt það verði ekki rætt frekar hér.
Sú merkingarlega samsvörun sem hér blasir við kallar á þá spurn-
ingu hvort (a.m.k. í sumum tilvikum) verið sé verið að koma erlendu
viðskeyti til skila með væða. Svarið við því er játandi og er orðaforðinn
þar gleggsta vitnið enda var brýnt að koma ýmsum erlendum hugtök-
um til skila. Sagan segir okkur að þar hljóti danska að hafa skipt mestu
máli í upphafi. En þessi merkingarlega samsvörun sem hér hefur verið
lýst birtist með formlegum hætti með væða sem jafngildi hins erlenda
viðskeytis. Það kallar á þá spurningu hvort í ljósi þess sé þá hægt að
greina væða sem viðskeyti. Að því verður vikið í 5.3.
4.4 Samantekt
í þessum kafla var rætt um þá forliði sem skeytt er framan við væða/
nafnorðið væðing sem hvort um sig eru í hlutverki höfuðs í samsetn-
inguimi. Jafnframt var rætt um vensl forliðarins við höfuðið þar sem
algengast er að hann sé í eignarfalli. I framhaldi af þessu var rætt um
merkingu samsetninganna. I næsta hluta verður hins vegar rætt um
aðferðir við myndun og einnig þá hugmynd að greina væða sem við-
skeyti.
311 íslensku er algengt að mynda sagnir með viðskeytinu -ís+era. Um þetta eru göm-
ul dæmi í íslensku, t.d. notar Arni Magnússon sögnina krítísera, sbr. OH. Líklegast er
að þetta sé komið til okkar úr dönsku, sbr. -isere; í dönsku er það hins vegar komið
úr þýsku en þangað úr frönsku, sbr. Nudansk Ordbog, undir kritisere (ábending yfir-
lesara). Eiríkur Rögnvaldsson (1990:36) segir hins vegar að ís- sem bætt er framan
við -era sé úr ensku, -ize, og nefnir t.d. dæmið sósíalísera. Hann segir að dæmin hafi
hann úr Orðabók um slangur... (1982). En hver sem uppruni viðskeytisins er gætu ensk
áhrif hafa orðið þess valdandi að viðskeytið er mjög frjótt nú. Jafnframt er nú algengt
að tökusagnir, sem enda á -ísera, tjái sömu merkingu og -væða nú, t.d. skrílísera og
vúlgarísera.