Saga - 2004, Page 63

N J Ö R Ð U R S I G U R Ð S S O N
Örbirgð og upplausn fjölskyldna
Rannsókn á fósturbörnum
í Reykjavík á árunum 1901–1940
Rannsókn þessi beinist einkum að því hvað varð til þess að börn voru tek-
in af fjölskyldum og þeim komið fyrir utan foreldrahúsa í Reykjavík á ár-
unum 1901–1940. Slík málefni er lúta að börnum eru ávallt vandmeðfarin,
en það var fátækranefnd bæjarins og síðar barnaverndarnefnd sem sá um
mál fósturbarna. Við skoðun á aðstæðum fósturbarna í Reykjavík kemur í
ljós að félagsleg úrræði fyrir þá hópa sem urðu undir í samfélaginu voru
ákaflega takmörkuð. Á fyrstu áratugum 20. aldar endurspeglast kjör
fósturbarna oft í ómannúðlegum fátækralögum. Það er ekki fyrr en með
barnaverndarlögum frá 1932 sem ný hugsun verður til um málefni fóstur-
barna og horfið er frá því að leysa upp fjölskyldur og koma börnum fyrir
utan foreldrahúsa.*
Börn sem komið var fyrir utan foreldrahúsa hafa hvorki verið stór
né áberandi hópur í samfélaginu. Kann það að ráða nokkru um það
að fyrri rannsóknir á fósturbörnum hér á landi hafa verið fáar og
hafa þær einkum beinst að 19. öld.1 Lítið sem ekkert hefur hins veg-
ar verið skrifað um fósturbörn á 20. öld.2 Önnur ástæða fyrir skorti
á rannsóknum á þessum hluta félagssögunnar kann að vera hversu
heimildir um efnið eru torsóttar. Aðgangur að opinberum skjölum
er takmarkaður en eins og gefur skilja er oft um viðkvæm og per-
sónuleg mál að ræða. Í þessari rannsókn er heimilda einkum leitað
í skjölum fátækra- og framfærslufulltrúa Reykjavíkur sem varðveitt
Saga XLII:2 (2004), bls. 63–93.
* Grein þessi er byggð á óútgefinni lokaritgerð minni til B.A.-prófs í sagnfræði
við Háskóla Íslands árið 2000, Fósturbörn í Reykjavík 1901–1940. Ég vil færa
Guðmundi Jónssyni, leiðbeinanda mínum við ritgerðarsmíðina, sérstakar
þakkir.
1 Fremstur meðal rannsakenda í þeim hópi var Gísli Ágúst Gunnlaugsson sagn-
fræðingur; sjá t.d. greinar hans „Íslensk fósturbörn og ættartengsl á 19. öld“,
bls. 239–253, og „„Everyone’s been good to me““, bls. 340–358.
2 Sjá t.d. umfjöllun um börn sem barnaverndarnefnd hafði afskipti af eftir að
barnaverndarlögin voru sett 1932 í: Guðrún Kristinsdóttir, Child Welfare and
professionalization.
Saga haust 2004 - NOTA 30.11.2004 11:33 Page 63