Saga - 2004, Blaðsíða 65

Það gekk þannig fyrir sig að dreift var manntalsskýrslum í öll hús í
Reykjavík og var það á ábyrgð heimilisfólks að hún væri rétt útfyllt
og varðaði vanræksla „allt að 40. kr. sekt“. Skýrslan var síðan sótt
að þremur dögum liðnum og upplýsingar færðar inn í manntalið.6
Því má gera ráð fyrir að tilviljun hafi einnig ráðið hvernig börn sem
komið var fyrir utan foreldrahúsa voru skráð í bæjarmanntölum
Reykjavíkur, enda heimilisfólkið sjálft sem skráði upplýsingarnar,
og lýsir kannski frekar skoðunum viðkomandi húsráðenda á börn-
unum, sbr. skilgreiningu Gísla Ágústs. Þá má einnig benda á að við
athugun á fimm börnum sem skráð eru munaðarlaus í Skýrslum um
fátækraframfæri í Reykjavík 1921–1925 kom í ljós hversu ónákvæm
skráningin í manntölunum er. Í manntalinu 1922 eru munaðarlausu
börnin skráð ýmist sem fósturbörn, tökubörn eða jafnvel aðeins
sem börn. Það sem kemur hins vegar mest á óvart er að einn mun-
aðarlaus drengur er skráður sem sjómaður, þá aðeins 11 ára gamall.
Þessi litla athugun virðist sýna fram á að niðurstöður fyrri athug-
ana Gísla Ágústs á notkun orðanna tökubarn og fósturbarn í mann-
tölum 19. aldar gilda einnig um fyrstu áratugi 20. aldar.
Því virðist sem ofangreind hugtök yfir börn er ólust upp utan
foreldrahúsa hafi verið notuð jöfnum höndum í manntölum 20. ald-
ar. Erfitt er að sjá muninn á öllum þessum orðum og tel ég því að
erfitt sé að álykta út frá þeim sem slíkum og því verður orðið fóst-
urbarn notað hér yfir öll þessi hugtök. Orðið fóstur vísar sam-
kvæmt Íslenskri orðabók til uppeldis hjá öðrum en foreldrum og er
því ágætt samheiti yfir börn sem ólust upp utan foreldrahúsa.7
Fjöldi fósturbarna
Erfitt reyndist að finna heimildir um fjölda fósturbarna í Reykjavík
á tímabilinu 1901–1940. Þar kom aðallega tvennt til: Heimildir eru
gloppóttar en einnig voru ekki öll fósturbörn staðsett í Reykjavík.
Fjölda barna var komið fyrir utan bæjarins, en að því verður vikið
síðar. Annað sem veldur erfiðleikum við þessa athugun er að sjá
hve mörgum börnum hefur verið komið fyrir án afskipta bæjaryfir-
valda en gera má ráð fyrir að umtalsverðum fjölda barna hafi ávallt
verið komið í fóstur af foreldrum sjálfum, og þá jafnvel án meðgjaf-
ar.
Ö R B I R G Ð O G U P P L A U S N F J Ö L S K Y L D N A 65
6 Sjá Bskj. Manntalsskýrslur 1933–1955.
7 Íslensk orðabók, bls. 235.
Saga haust 2004 - NOTA 30.11.2004 11:33 Page 65