Saga - 2004, Qupperneq 89

fjölskyldnanna að nýta sér tekjur barnanna.90 Erfitt er að meta hversu
algengt það hafi verið að framfærslumenn í kaupstöðum hafi reynt
að nýta sér vinnu fósturbarna sinna á þennan hátt en þó er að finna
slík dæmi. Árið 1905 kvartaði t.d. maður einn yfir þeim unglingi
sem honum hafði verið útvegaður af fátækranefndarmönnum til
vika:
[Drengurinn] er með öllu óhæfur til þeirra snúninga er honum
voru ætlaðir eins og enda vænta mátti, því öllum sem til hans
þekkja blandast ekki hugur um að telja hann sama aumingjann
bæði á sál og líkama svo enginn þarf að ætla að hann gæti orð-
ið mér til nota eins og á stendur fyrir mér.91
Í rannsókn sinni á barnavinnu á Íslandi í lok 19. aldar hefur Guð-
mundur Hálfdanarson m.a. bent á að vinnuálag barna í bæjum hafi
verið mjög stéttskipt. Börn fátæklinga hafi orðið að strita frá unga
aldri, „einfaldlega til að leggja sitt af mörkum við framfærslu fjöl-
skyldunnar“.92 Efnahagslegt gildi barnavinnunnar hafi svo minnk-
að er ofar dró í samfélagsstiganum. Því má ætla að fátækir fóstur-
foreldrar hafi reynt að nýta sér þann möguleika að láta barnið vinna
fyrir heimilinu. Þó verður að ætla, sem fyrr segir, að erfiðara hafi
verið að koma börnum fyrir í bæjum en sveitum, eins og Bríet
Bjarnhéðinsdóttir benti á árið 1913. Þá varð líka erfiðara að koma
börnum fyrir í sveitum þegar leið á 20. öld, en í fundargerðum fá-
tækranefndar má finna kvartanir vegna þess. Skýringu á þessu má
væntanlega einnig rekja til breytinga á samfélaginu en íbúum í
strjálbýli fækkaði verulega á fyrstu áratugum 20. aldar. Árið 1901
voru íbúar strjálbýlis tæplega 79% af þjóðinni en 1940 voru þeir
komnir niður í tæp 35%.93
Gísli Ágúst Gunnlaugsson hefur bent á að ein afleiðing þéttbýlis-
myndunar hafi verið breytt viðhorf til barnavinnu og hefur það án
efa haft þau áhrif að erfiðara var að koma börnum fyrir. Í gamla
bændasamfélaginu var uppeldi mjög strangt og vinnuharka gagn-
vart börnum algeng, sem má m.a. ráða af orðatiltækinu „berja skal
Ö R B I R G Ð O G U P P L A U S N F J Ö L S K Y L D N A 89
90 Sjá t.d. Bskj. 3306. Einkaskólar (smáskólar og undanþágur). Bréf N.N. dags.
sept. 1936 til skólanefndar Austurbæjarbarnaskólans í Reykjavík. Í ofan-
greindum skjalapakka er að finna mörg fleiri slík dæmi.
91 Bskj. 1017. Bréf og skjöl fátækramála 1905–1908. Bréf N.N. til fátækrafulltrú-
ans í Reykjavík dags. 11. júlí 1905.
92 Guðmundur Hálfdanarson, „Börn höfuðstóll fátæklingsins?“, bls. 140.
93 Hagskinna, bls. 90–91.
Saga haust 2004 - NOTA 30.11.2004 11:33 Page 89