Saga - 2004, Qupperneq 105

Þótt bók mín reki ungbarnadauða á Íslandi allt frá 1770 til 1920,
tekur meginhluti rannsóknarinnar til tímabilsins frá 1850 til 1920,
sem fyrr er sagt. Heimildir um heilsufar frá þeim tíma eru mun
ríkulegri en raunin var fyrir þann tíma. Ársskýrslur lækna greina
ítarlega frá barnasjúkdómum og barnaeldisháttum og um efnið má
lesa í ritum lækna, blöðum og tímaritum. Þótt þessar heimildir séu
ekki þess eðlis að þær leyfi greiningu á einstökum áhrifaþáttum á
einstaklingsgrunni, veita þær ítarlegar upplýsingar um barnaeldi á
einstökum svæðum. Áður en lengra er haldið er rétt að bregða upp
mynd af þróun ungbarnadauða á rannsóknarsvæðunum.
Mynd 2. Ungbarnadauði í Rangárvallasýslu, Þingeyjarsýslum og Gull-
bringusýslu utan Reykjavíkur og í Reykjavík 1830–1901.
Framan af var áberandi munur á ungbarnadauða í sýslunum þrem-
ur en þessi munur minnkaði eftir því sem nær dró aldamótunum
1900 (sjá mynd 2). Langmestur var ungbarnadauði í Rangárvalla-
sýslu en þar dóu á fjórða áratug 19. aldar um 40% barna á fyrsta ári.
Í Gullbringusýslu utan Reykjavíkur var ungbarnadauði líka mikill
en í Reykjavík og í Þingeyjarsýslum var hann hins vegar lítill og
þróunin á þessum tveimur svæðum var með afar áþekku móti. Um
aldamótin 1900 hafði ungbarnadauði minnkað í öllum sýslunum og
lítill munur var á honum eftir landsvæðum. Mestur var hann þó í
Rangárvallasýslu, 130 af 1000, samanborið við um 100 í hinum sýsl-
unum.
Í stuttu máli má segja að rannsókn mín hafi sýnt að sá mikli
munur sem var á ungbarnadauða á þessum fjórum rannsóknar-
svæðum um miðbik 19. aldar hafi fyrst og fremst átt rætur sínar að
L J Ó S M Æ Ð U R, B R J Ó S TA M J Ó L K O G H R E I N L Æ T I 105
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
1830-39 1840-50 1851-60 1861-66/70 1871-80 1881-90 1891-1901
Rangárvallasýsla Þingeyjarsýslur
Reykjavík Gullbringusýsla
Saga haust 2004 - NOTA 30.11.2004 11:33 Page 105