Saga - 2004, Blaðsíða 155

sem Guðrúnu Ásu finnst Helgi ræða of mikið um. Það er nefnilega
útilokað að ræða um bændur þessa tíma sem eina stétt með sameig-
inlega hagsmuni og óvíst að allir hafi þeir „skemmt sér við raust
kveðindismanna“. Slík iðja var að auki ekki endilega takmörkuð
við lögbýlisbændur, hver veit nema einstaka valdsmaður eða búð-
setumaður eða jafnvel ómagi hafi einhvern tímann kveðið við
raust?
Guðrún Ása virðist telja að tíundaálögurnar hafi verið mikil-
vægasta skattpíning þessa tíma: „Var það hugsanlega landsins
stærsti vandi að mörg hundruð kirkna- og konungsjarða voru tí-
undafrjálsar …“ (bls. 237). En sýnt hefur verið fram á það að ís-
lenska tíundin, sem ekki skattlagði virðisaukann sem fólst í vinnu-
þætti framleiðsluferilsins, var öllum greiðendum miklu léttari en
gerðist erlendis þar sem tíund var tekjuskattur en ekki eignaskatt-
ur eins og tíðkaðist hér á landi. Tíundin var auk þess minnsti hlut-
inn af tekjum biskupa, kirkna og hreppa.5 Aðaltekjur kirkju og
landeigenda voru landskuldir og leigur af jörðum og innistæðukú-
gildum og sama máli gilti um konungsvaldið á umræddu tímabili
bókarinnar Saga Íslands VI. Allt kemur þetta ljóst fram í bók Helga,
sbr. fyrrgreinda frásögn þar um kjör bænda sem Guðrún Ása snið-
gengur.
Því er það rangt að mínu mati að fullyrða líkt og Guðrún Ása
gerir að Helgi minnist helst á „bændastétt þegar hann segir að fátt
hafi verið „landsmönnum örlagaríkara“ en „hrörnun gróins lands“
og „hnignun skóga“ og eftir hinni opinberu söguskoðun rekur höf-
undur hvort tveggja til ofbeitar og samfelldra harðinda“ (bls. 237).
Nú ræðir Helgi um samfelld harðindi en slíkur er ákafinn í mál-
flutningi Guðrúnar Ásu að það telst til bændarógs, og þar með
„opinberrar söguskoðunar“, að ræða um ofbeit fyrr á öldum.
Það má leiða góðar líkur að því að gildismat ríkjandi tíma móti
að jafnaði fræðimenn að einhverju marki. Það er hins vegar vanda-
samur vegur fræðimannsins að reyna ávallt að skilja hvern tíma á
forsendum hans. Þetta reynir Helgi að gera í bók sinni og hann er
óþreytandi í viðleitni sinni að lýsa sérstöku hugarfari fólks á 17.
öld. Þessi viðleitni hans er einhver mesti kostur bókarinnar. Þótt ég
sé ekki sammála öllu sem þar kemur fram tel ég eigi að síður að
S A G N F R Æ Ð I R A N N S Ó K N I R 155
5 Sjá í þessu samhengi einkum grein mína, Gísli Gunnarsson, „Fjárhagslegar for-
sendur kirkjustarfs frá 16. öld til 1874“, 2. íslenska söguþingið. Ráðstefnurit II
(Reykjavík, 2002), bls. 162–179.
Saga haust 2004 - NOTA 30.11.2004 11:33 Page 155