Dagblaðið Vísir - DV - 26.01.2018, Blaðsíða 28

28 Helgarblað 26. janúar 2018
Tímavélin Gamla auglýsinginVísir, maí 1918
V
eturinn 1917 til 1918 er kall-
aður Frostaveturinn mikli
og hefur nánast goðsagna-
kenndan blæ. Heilt yfir var
veturinn kaldur en viðurnefnið
kom til vegna mikils kuldakasts
sem hófst á þrettándanum og stóð
yfir í mánuð. DV ræddi við Þór Jak-
obsson veðurfræðing um hörkurn-
ar sem opnuðu eitt viðburðaríkasta
ár Íslandssögunnar.
Ískalt loft streymdi yfir hafísinn
Haustmánuðirnir árið 1917 voru
kaldir, mun kaldari en vanalega,
og gáfu fyrirheit um það sem var í
vændum. Fyrstu dagar ársins 1918
voru þó svikullega mildir. Þann
6. janúar hófst síðan hið mikla
kuldakast. Þór segir: „Norðan-
átt hafði ríkt lengi en um þetta
leyti var mjög mikill hafís í Græn-
landssundi og þar fyrir norðan, við
Austur-Grænland og Svalbarða og
þar austur af í Barentshafi. Loftið
var því ískalt í orðsins fyllstu merk-
ingu þegar það streymdi yfir Ís-
land og með norðanáttinni kom
svo þessi mikli hafís til landsins.“
Kuldakastið varði þó ekki allan
veturinn, heldur aðeins í þrjár vikur
sunnanlands og fjórar norðanlands.
„Norðanátt var ríkjandi í aðdraganda
kuldakastsins en það sljákkaði í raun
fljótt í henni strax í febrúar.“ Þór seg-
ir að varasöm stórviðri hafi ekki fylgt
kastinu en mikil fannkoma. Yfir
landinu öllu var háþrýstisvæði og því
veðurfar almennt stillt.
Þann 21. janúar gekk Sigurð-
ur Kristjánsson bóndi á Gríms-
stöðum á Fjöllum út til að aðgæta
hitastigið. Sýndi mælirinn þá 37,9
gráðu frost sem var Íslandsmet
og hefur ekki verið slegið síðan.
Reyndar eru áhöld uppi um hvort
lægri hiti hafi mælst á Möðrudal
sama dag, 38 gráður, en bóndinn
þar hafði ekki jafn fullkomin mæli-
tæki. Síðan þá hefur hitastig aldrei
farið undir 35 gráðu frost, kaldast
við Mývatn 7. mars árið 1998, 34,7
gráður í mínus.
Þór bendir á að hugtakið
„Frostaveturinn mikli“ hefði fram
að þessu verið notað um veturinn
1880 til 1881 sem var fimbulkald-
ur og mikill hafísvetur. Eftir 1918
hafi lýsingarorðið „mikli“ færst
yfir. „Kannski er best að sleppa lýs-
ingarorðunum og láta nægja að tala
um Frostaveturinn 1881 og Frosta-
veturinn 1918. Fyrr á tímum fundu
menn upp á því að kalla eftirminni-
lega vetur ýmsum nöfnum, eins og
Lurk, Lurkavetur eða Þjóf sem eru
nöfn á harðindavetrinum 1600 til
1601, einhverjum harðasta vetri
sem hefur dunið yfir hér á landi.“
Við hungurmörk
Þrátt fyrir þetta mikla frost er ekki
vitað til þess að neinn hafi dáið
beinlínis vegna þess. „Til allrar
hamingju varð enginn úti og mér
er ekki kunnugt um að slys hafi
orðið á mönnum. Þurfti þó að
leggja ýmislegt á sig. Til dæmis
urðu skip innlyksa í ísnum og
skipverjar lentu í basli.“
Þessi miklu frost höfðu vitaskuld
mikil áhrif á landsmenn. Elds-
neytisskortur til húshitunar var sér-
staklega mikið vandamál. Heims-
styrjöldin orsakaði skort á eldiviði
og sá sem kom hingað var seldur á
uppsprengdu verði, eins og stend-
ur í dagblaðinu Fram 2. febrúar, „til
lítils sóma fyrir þá sem verðleggja.“
Íslendingar gripu til þess ráðs að
taka mó en tekjan gekk jafnan illa
og var mónum oft stolið.
Á þessum árum var kreppuá-
stand á Íslandi og þá sérstaklega í
Reykjavík. Atvinnuleysi, húsnæðis-
skortur og matarskortur var viðvar-
andi vandamál. Dreifa þurfti mál-
tíðum í hundraðatali í Reykjavík til
að forða bænum frá hungursneyð.
Fólk gat ekki veitt sér til matar vegna
hafíssins. Slökkt var á gasluktum
og vatnsleiðslur sprungu vegna
frostanna. Áhrif vetrarins komu
betur í ljós á landsbyggðinni þegar
þiðnaði um vorið því að þá voru
túnin mjög illa farin eftir frostið og
tekjur mjög slæmar um sumarið.
Æsileg rimma við bjarndýr
Nú til dags koma ísbirnir hingað
til lands með hafís á nokkurra ára
fresti. Eru þeir þá jafnan eltir uppi
og skotnir og sitt sýnist hverjum
um það. Skrásettar hafa verið um
250 komur ísbjarna hér á landi frá
því að land byggðist, 27 af þeim
frostaveturinn mikla árið 1918
þegar hafísinn veitti þeim greiðan
aðgang að landinu. Reyndar komu
talsvert fleiri veturinn 1880 til
1881, eða 63 talsins.
Að mæta bjarndýri gat verið
stórhættulegt eins og dæmi Krist-
jáns Jónssonar, bóndans á Eld-
járnsstöðum á Langanesi, sýnir.
Morguninn 18. janúar 1918 gekk
hann til brunns eftir vatni nokkurn
spöl frá bænum og sá þá hvíta
skepnu sem hann taldi vera stóra
kind. Þegar hann kom að stóð dýr-
ið upp og reyndist vera ísbjörn og
tók bóndi þá á rás og dýrið á eftir.
Kristján hljóp æpandi inn í bæinn
en náði ekki að loka á eftir sér og
bjarndýrið fylgdi á eftir. En þá komu
tveir heimilishundar aðvífandi og
beindist athygli bjarndýrsins að
þeim og bóndi komst undan og inn
hliðargang að baðstofunni.
Bardagi bjarndýrsins og hund-
anna tveggja barst nú inn ann-
an hliðargang sem lá að heim-
ili annarrar fjölskyldu þar sem
ein stúlka var inni. Þegar bar-
dagaskepnurnar brutust þar inn
náði hún að komast upp á loft og
yfir til Kristjáns. Hlupu þau í úti-
hús og létu alla vita af birninum og
fóru þá allir upp á þak bæjarins. Í
Morgunblaðinu segir: „Þau hafa
skamma stund á bænum dvalið er
þau sjá bangsa stinga hausnum út
um rúðu á glugga.“ Hófst þá mik-
ill ærslagangur og barningur og
einn hundurinn varð birninum að
bráð. Náði einn mannanna loks að
skjóta björninn í höfuðið þar sem
hann sat og át hundinn.
Ekki mögulegt í dag
Þór segir að veturinn eftir hafi ver-
ið nokkuð kaldur en langtum bæri-
legri og á engan hátt sögulegur. Eins
og áður segir hefur viðlíka kulda-
kast ekki komið síðan. Þór segir
ekki mögulegt að viðlíka kuldakast
geti komið við núverandi aðstæð-
ur. „Það vill svo til að hafísinn við
Austur-Grænland, í Barentshafi
fyrir austan Svalbarða og yfirleitt í
Norður-Íshafi hefur minnkað mik-
ið síðustu tvo áratugina og ískalt
loft yfir ísbreiðunum nær að hitna
yfir auðu hafinu leggi það leið sína
suður til Íslands. Það yrði aldrei
jafn ægilega kalt og árið fræga 1918
og hafísinn yrði ekki jafn ágengur
við strendur Íslands og þá.“ n
Muggur
vekur athygli
Myndlistarmaðurinn Guð-
mundur Thorsteinsson frá
Bíldudal, betur þekktur sem
Muggur, vakti athygli þegar
hann hélt sýningu í barna-
skólanum við Tjörnina sem
einstaklega vel var látið af.
Muggur var talinn fjölhæfur
málari en sérstaklega þekkt-
ur fyrir málverk byggð á ís-
lenskum þjóðsögum. Í seinni
tíð hefur hann aðallega verið
þekktur fyrir myndskreytingar
á tveimur af þekktustu barna-
bókum Íslands, sögunni um
Dimmalimm og hinni al-
ræmdu Tíu litlir negrastrákar.
Þá myndskreytti hann einnig
einn þekktasta spilabunka sem
komið hefur út hér á landi.
Muggur lést sex árum eftir sýn-
inguna í barnaskólanum, að-
eins 32 ára gamall, úr berklum.
Ítrekað
kveikt í húsi
þingmanns
Þann 4. desember árið 1918
blossaði upp eldur á heimili
Guðmundar Björnssonar þing-
manns og starfandi landlæknis.
Enginn var heima en slökkvi-
lið náði að slökkva eldinn áður
en hann gereyðilagði húsið.
Allmiklar skemmdir urðu þó.
Talið var að eldsupptökin hafi
verið í fataskáp á efstu hæð og
var þetta í fimmta eða sjötta
sinn sem eldur hafði kviknað
í íbúðinni af undarlegum or-
sökum. Tveimur dögum síð-
ar kviknaði aftur í hjá Guð-
mundi en þá í útihúsi, austan
við íbúðarhúsið. Voru menn þá
fullvissir að um íkveikju væri
að ræða. Vörður var settur við
húsið og brennuvargsins leitað.
árið 1918
n Reykvíkingar við hungurmörk n 38 gráðu frost n Bardagar við bjarndýr
„Loftið ískalt í orðsins
fyllstu merkingu þegar
það streymdi yfir Ísland“
Frostaveturinn mikli 1918:
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is „Þau hafa skamma
stund á bænum
dvalið er þau sjá bangsa
stinga hausnum út um
rúðu á glugga.
Þór Jakobsson „Kannski er best að
sleppa lýsingarorðunum og láta nægja
að tala um Frostaveturinn 1881 og
Frostaveturinn 1918“
Frostaveturinn
Lagnaðarís í
Reykjavíkurhöfn.