Dagblaðið Vísir - DV - 26.01.2018, Blaðsíða 29

Tímavélin 29Helgarblað 26. janúar 2018
Nirði sökkt
af þýskum
kafbát
Þó að Íslendingar væru á
pappírunum hlutlaus þjóð í
fyrri heimsstyrjöldinni, líkt og
herraþjóðin Danmörk, var ís-
lenskum skipum ekki vært
á Atlantshafinu innan um
beitiskip og kafbáta stórveld-
anna. Togarinn Njörður RE
36 var á siglingu vestan við
eyna St. Kildu í Skotlandi þann
18. október árið 1918, aðeins
þremur vikum fyrir stríðslok,
þegar hann mætti þýska kaf-
bátnum U-122. Kafbáturinn
skaut níu skotum að Nirði án
þess að hitta og tólf manna
áhöfn hafði því tíma til að kom-
ast í björgunarbát. Tíunda
skotið hæfði og Njörður sökk.
Áhöfnin velktist um sæ í þrjá
daga uns breskur togari fann
hana og færði til Londonderry
á Norður-Írlandi.
Ísland
fullvalda ríki
Vorið 1918 lýstu dönsk stjórn-
völd því yfir að samið yrði
við Íslendinga um samband
landanna tveggja að ósk Ís-
lendinga. Frá 2. til 18. júlí sátu
samninganefndir landanna
í Háskóla Íslands í Alþingis-
húsinu og skrifuðu upp samn-
ing sem kvað á um að Ísland
yrði fullvalda ríki en myndi
áfram lúta konungi og utan-
ríkisstefnu Danmerkur. Þann
19. október var samningurinn
samþykktur í þjóðaratkvæða-
greiðslu með 12.500 atkvæðum
gegn 1.000 og var hann einnig
samþykktur á danska þinginu
með nokkrum yfirburðum.
Þann 1. desember tók hann
gildi en fögnuður Íslendinga
var lágstemmdur vegna hinnar
skæðu spænsku veiki.
I
nflúensa gengur yfir á hverju
ári og sjaldnast þarf að hafa
teljandi áhyggjur af henni.
Einstaka sinnum kemur fram
nýr stofn sem almenningur hef-
ur ekkert uppbyggt ónæmi fyrir.
Skæðasta inflúensa sem vitað er
um reið yfir árið 1918 og kostaði
um 100 milljónir mannslífa, þar af
um 500 á Íslandi.
Tók ungt fólk
Haraldur Briem sóttvarnarlæknir
segir í samtali við DV að um
tíu sinnum fleiri hafi smitast af
spænsku veikinni en árstíðabund-
inni inflúensu og dánartíðnin hafi
verið miklu hærri. „Það sorglega í
þessu er að þetta var ungt fólk, milli
tvítugs og fertugs.“ Að miklu leyti er
það ráðgáta hvers vegna eldra fólk
slapp betur. En kenningar eru uppi
um að svipaður inflúensustofn hafi
gengið yfir á 19. öld.
Spænska veikin kom fram vor-
ið 1918 og þótti þá frekar væg. Síð-
sumars varð hún skæðari og að
svokölluðum heimsfaraldri. Sam-
kvæmt sögunni kom hún hing-
að til lands með tveimur skipum,
Botníu og Willemoes, þann 19.
október, sama dag og fullveldið
var samþykkt í þjóðaratkvæða-
greiðslu. Haraldur bendir þó á
að væga flensan hafi verið komin
hingað í júlí og mögulega hafi hún
breyst hér eins og annars stað-
ar. „Þeir sem fengu júlíflensuna,
fengu ekki spænsku veikina.“
Verðir á Holtavörðuheiði
Í lok október skall spænska veik-
in á Íslendingum með fullum
þunga en gekk að mestu leyti yfir á
þremur til fjórum vikum. Neyðar-
ástand skapaðist og öll sjúkrarúm
Franska spítalans og Landakots-
spítala fylltust. Miðbæjarskólan-
um var breytt í sjúkraskýli til að
bregðast við. Götur Reykjavíkur
tæmdust af fólki en dánartilkynn-
ingar blaðanna fylltust.
Dauðdaginn var skelfilegur.
Haraldur segir: „Þegar veikin var
sem svæsnust dó fólk vegna blæð-
inga í lungum og í meltingarvegi.
Hún lagðist á öll líffæri. Menn hóst-
uðu upp blóði, blóð gekk niður
af mönnum og var í þvagi. Sumir
lifðu fyrstu dagana af en fengu síð-
an lungnabólgu í kjölfarið og dóu.
Einnig bar á miðtaugakerfisein-
kennum, heilabólgu og þess hátt-
ar. Fólk blánaði, varð ruglað og
lést jafnvel af þeim sökum.“ Þá seg-
ir hann að margir sem lifðu af hafi
hlotið varanlegt tjón í lungum eða
öðrum líffærum og að kenningar
séu uppi um að veikin hafi valdið
síðkomnum taugavandamálum.
Guðmundur Björnsson land-
læknir var gagnrýndur fyrir að
bregðast seint við en þegar veik-
in var skollinn á var gripið inn í til
að vernda landsbyggðina. Ferðir
yfir Jökulsá á Sólheimasandi voru
bannaðar og einnig yfir Holtavörðu-
heiði þar sem verðir gættu vegar-
ins. Veikin breiddist hins vegar út
á Vesturlandi og Vestfjörðum með
skipum. Á Norður- og Austurlandi
var sett á hafnbann og skip fengu
ekki að koma að nema eftir tilskil-
inn tíma til að tryggja að veiran
væri ekki um borð. Haraldur segir:
„Þetta er með fáum dæmum í ver-
aldarsögunni þar sem tókst að hefta
útbreiðslu heimsfaraldurs með því
að hindra mannaferðir.“
Skyld svínaflensunni 2009
Haraldur segir erfitt að bera þessa
veiki saman við nokkuð annað en
svarta dauða sem reið yfir á miðöld-
um. Um þrjú til fimm prósent jarðar-
búa létust af hans völdum. „En in-
flúensan árið 2009, hin svokallaða
svínaflensa, var að mörgu leyti skyld
faraldrinum 1918 og nokkuð þung.
Gjörgæsludeildirnar á Landspítal-
anum voru þá alltaf fullar af fólki
með inflúensu. Sumir af þessum
einstaklingum voru í öndunarvélum
og þeir hefðu allir dáið ef við hefðum
ekki haft þau tæki.“
Nýr stofn inflúensu getur komið
upp hvenær sem er og verið mjög
skæður. En að sögn Haraldar eiga
Íslendingar miklar birgðir af lyfjum
sem geta haldið einkennunum
niðri og stytt veikindatímann. n
U
m klukkan þrjú síðdegis
þann 12. október hófst
eldgos í Kötlu með mikl-
um dynkjum og látum.
Katla hefur að meðaltali gosið um
tvisvar á hverri öld og eru gosin nú
orðin um 20 talsins síðan landið
byggðist. Þetta gos var með þeim
allra stærstu og mikil mildi að
manntjón varð ekki.
Fólk á hlaupum undan flóðinu
Mesta hættan sem stafaði af Kötlu-
gosinu var hversu hratt flóðið úr
Mýrdalsjökli ruddist fram. Um
hálftíma eftir gos var flóðið kom-
ið til sjávar vestan megin og um-
kringdi Hjörleifshöfða. Austan
megin fór það yfir byggð og náði
hlaupið hámarki um sex leytið.
Flóðið skiptist í margar kvíslir og
bar með sér aur og ísjaka, bæði
stóra og smáa.
Upphaflega var talið að þorpið
Vík í Mýrdal væri í hættu en svo
reyndist ekki vera. Engu að síð-
ur flúði fólk þaðan og bátum var
komið úr höfninni. Austan megin
fóru bæirnir Sandar, Sandasel,
Rofabær og Melhóll undir flóð-
ið og húsin gereyðilögðust. Þetta
gerðist það hratt að fólk þurfti að
flýja á hlaupum en sumir héldu
til í útihúsum sínum. Réttamenn
þurftu einnig að flýja á hlaupum
þegar þeir sáu flóðið koma. Einn
náði að komast yfir brúna yfir
Hólmsá áður en flóðið hrifsaði
hana með sér.
Skepnurnar voru hins vegar ekki
jafn heppnar og mannfólkið. Eftir að
flóðið rénaði fundust um 70 dauðar
kindur og nokkur hross. Fjölmargar
skepnur fundust aldrei og hafa þær
vafalaust skolast út í sjó.
Óbyggilegar jarðir
Gosstrókur Kötlu stóð um fjórt-
án kílómetra upp í loft með miklu
eldingaskýi og sást hann víða á
landinu. Miklir dynkir heyrðust í
marga daga á eftir og loftið varð
þykkt af ösku. Gjóskan dreifðist yfir
hálft landið en mest af vikrinum
og öskunni dreifðist yfir nærliggj-
andi sveitir austan megin við Kötlu
vegna vindáttar. Þurftu sumir íbúar
þar að flýja vegna öskunnar.
Vegna frostanna vetrarins á
undan var heyöflun lítil. Þegar
eitruð askan lagðist yfir túnin urðu
margir bæirnir óbyggilegir um
margra ára skeið. Nálægt hund-
rað manns fluttust úr sveitinni og
fjöldi býla fór í eyði. Gosinu í Kötlu
lauk 4. nóvember og hefur hún
ekki gosið síðan. n
kristinn@dv.is
Býli eyddust og skepnur drápust í Kötlugosi
Úr fréttum
Flugufregn hefur borist hér út um
það, að Svarti dauði gangi í Kaup-
mannahöfn. Er fregn þessi höfð eftir
mönnum á Íslands Falk, en hvernig
sem hún er til komin, þá er áreiðan-
legt, að hún er alveg tilhæfulaus.
- Vísir, 19. nóvember 1918
FImm hUNdrUð deyja
úr spæNskU veIkINNI
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is
Miðbæjarskólinn í Reykjavík
Kennslustofum var breytt í sjúkrarými.
Haraldur Briem „Það sorglega í þessu er að
þetta var ungt fólk, milli tvítugs og fertugs“