Morgunblaðið - 26.04.2018, Side 86

Birtur er hluti af inngangi bókarinnar.
Neðanmálsgreinum er sleppt.
Atburðir
Dánarbúsuppskriftir sýna augna-
bliksmynd, eignastöðu heimilis eða
einstaklings við andlátið. Þær eru
kannski ekki ýkja spennandi aflestrar,
þótt fróðleiksgildið sé mikið. Sömu
hlutir koma fyrir aftur og aftur: fá-
breyttar guðsorðabækur, sýrutunnur,
strokkar, diskar og trog, léreftsklútar,
vettlingar, ullarkambar, upphlutir,
treyjur og skinnstakkar, steðjar og
tangir og hamrar og ljáir. Lesandi
verður einfaldlega að ímynda sér
hvernig þessir gripir voru notaðir og
hverjir gerðu það, með öðrum orðum
láta hugann reika! Í bréfum sem fylgja
sumum uppskriftanna birtist hins veg-
ar ýmislegt sem
sýnir sviptingar í
samskiptum fólks
og tilfinningar.
Páll Þorkelsson
lýsir aðstæðum á
eigin heimili og
deilum við tengda-
syni látinnar dótt-
ur sinnar með
áhugaverðum
hætti. Jón Jónsson freistaði þess að
hjálpa aldraðri móður sinni og sendi
henni fatnað, skinn og mat. Sólveig
Björnsdóttir lagðist í rúmið eftir að
eiginmaður hennar drukknaði og lést
sjálf frá þremur ungum dætrum
þeirra hálfu öðru ári síðar. Guðrún
Símonardóttir hafði ekkert annað en
herta þorskhausa til að lifa á sumarið
eftir að maður hennar lést og annar
fiskur sem til var í búinu fór í skuldir,
sem voru óviðráðanlega miklar. Til er
viðurkenning hennar á skuld við Jón
Daníelsson í Stóruvogum […]
Atriði sem þessi kallast á við enn
önnur bréf um fólk sem ekki gat
bjargað sér sjálft. Hreppstjórar skrif-
uðu til að mynda sýslumanni 13. júlí
1806 um Björn nokkurn Nikulásson
sem væri „hér í tómu húsi ómagalaus
með konu sína, af gangandi pening og
skipum örsnauður“. Þann 18. maí 1808
var umtalsefnið Guðrún Hjörleifs-
dóttir, sjötug kona sem hafði komið frá
Austfjörðum með séra Benedikt
tveimur áratugum fyrr og „hefur
hvörki fé né frænda stoð sér til upp-
heldis“. Hreppstjórar spurðu hvort
ekki mætti flytja hana frá hreppstjóra
til hreppstjóra „til síns fæðing-
arhrepps“, sem væri Borgarfjörður í
eystra parti Múlasýslu. Árni Einars-
son viðurkenndi reyndar 16. septem-
ber 1811 að ekki yrði hægt að senda
hana svo langa leið vegna háskalegra
vatnsfalla, en ítrekaði að hreppurinn
gæti ekki haldið henni uppi: „en þessi
bláfátæki Grindavíkurhreppur, af
sveitarómaga fjölda so aðþrengdur, er
ei í standi að auka á sig þeirri byrði að
forsorga þennan framandi ómaga,
kann ei heldur þar til skyldugur að
álítast.“ Hann mæltist til þess að fæð-
ingarhreppurinn yrði látinn senda
peninga. Tæpu ári síðar, 17. ágúst
1812, lagðist Árni gegn því að hjónin
Árni Sveinsson og Rannveig Þórð-
ardóttir settust að í hreppnum, enda
„bæði utansveitar, örfátæk og líkleg til
að fjölga hér ómegð sem kynni síðar
að verða sveitarinnar byrði, sem hér
eru mörg dæmi til“.
Enn harmrænni viðburðir koma
fram í dómabókum og sá átakanlegasti
rétt eftir aldamótin 1800. Þá var tví-
býli á Stóra-Nýjabæ í Krísuvík og hús-
in samföst. Í öðrum bænum bjuggu
Jón Snorrason og Guðrún Sigurð-
ardóttir, hann 32 ára og hún 43 ára. Í
hinum bænum bjuggu Árni Nat-
anaelsson og Katrín Arnþórsdóttir,
bæði um sjötugt, ásamt dóttur sinni
Steinunni, 24 ára. Aldamótasumarið
eignaðist hún barn og kenndi það
kvæntum bónda á Álftanesi sem ekki
gekkst við því. Ári síðar fór að kvisast
að Steinunn væri aftur með barni og
þótti líklegt að Jón Snorrason ætti
það. Hún kom aðeins einu sinni til
kirkju um sumarið og klæddi sig betur
en veður gaf tilefni til. Aðspurð neitaði
hún öllu. Aðfaranótt 25. nóvember
1801 ól hún stúlkubarn í rúmi sínu og
batt ekki fyrir naflastrenginn, skildi
ekki á milli og hreinsaði ekki vit þess.
Að eigin sögn síðar sagðist hún hafa
gengið yfir til Jóns þegar hún tók
léttasóttina og hann sagt henni að láta
barnið í Grænavatn, jafnvel þótt það
fæddist lifandi. Næstu daga bað hún
hann um að koma barninu í kirkju-
garð. Það vildi hann ekki og um miðj-
an dag 2. desember gekk Steinunn
með barnið upp að tjörninni Miðauga,
um 400 metra leið, og hafði sveipað
það hvítu líni og sett í hvítan prjóna-
poka. Hún batt stein við pokann og hjó
vök á ísinn með járni föður síns. Börn
sáu til hennar og þegar Árni faðir
hennar og aðrir gengu að tjörninni var
greinilegt nývirki á ísnum. Hún játaði
verknaðinn. Sent var eftir prestinum í
Vogsósum, sem kom tveimur dögum
síðar. Hópur manna fór þá að tjörninni
og slæddi barnið upp. Í geðshræringu
tók Árni steininn og lét hann aftur í
vatnið ásamt snærinu. Barnið var bor-
ið heim að Stóra-Nýjabæ, laugað úr
volgu vatni og fært móðurinni: „sem
meðkenndi strax mitt eigið barn þegar
ég sá það með umbúðum sömu og ég
skildi við það“. Við yfirheyrslur bætti
Steinunn því við að Jón væri líka faðir
að fyrra barni hennar og hefði skipað
sér að kenna það öðrum. Hann hefði
hvatt sig til að bera barnið út og hótað
sjálfsmorði að öðrum kosti eða því að
drepa hana. Jón harðneitaði því en við-
urkenndi börnin. Steinunn var dæmd
til dauða 8. mars 1802 fyrir dulsmál og
Jón tíu dögum síðar fyrir fjögur hór-
dómsbrot. Konungur mildaði dómana í
fangavist á Íslandi; Jón losnaði úr
tugthúsinu í ársbyrjun 1807 og Stein-
unn haustið 1809.
Ekki var mikið um afbrot í hreppn-
um en árið 1805 varð þó uppvíst um
tvö innbrot. Þann 18. janúar tilkynnti
Jón Jónsson á Járngerðarstöðum
sýslumanni að Erlendur Guðmunds-
son, aðkominn haustmaður, hefði rifið
upp eldhúsglugga og tekið brauð, salt-
fisk og smjör. Jón hélt honum föngn-
um og vildi vita hvað hann ætti að
gera; fullyrti að Erlendur væri nógu
efnaður til að bæta skaðann. Ekki vildi
hann sleppa honum en ekki heldur
„undirhalda hann lengi“. Erlendur var
fluttur til Reykjavíkur og yfirheyrður
þar. Þá um vorið, 10. maí, fannst
skjóða undir höfðalagi sjómanns á
Húsatóftum með 67 nöglum sem menn
töldu að mætti rekja til verslunarhús-
anna sem enn stóðu uppi, hrörleg.
Björn Þorgeirsson lét sýslumann vita
samdægurs. Önnur skjóða hafði líka
fundist nærri Stað „með saum sem
vegur hálfan annan fjórðung“. Það
munu vera rúm sjö kíló. Árni Ein-
arsson og Þorlákur Björnsson könn-
uðu málið og skrifuðu skýrslu á Járn-
gerðarstöðum 13. maí.
Húsasaumurinn hafði fundist undir
höfðalagi Páls Pálssonar vinnumanns í
Hrauni, sem hvorki vildi kannast við
hann né svara nokkru. Bændur á
Húsatóftum og aðrir sjómenn sem þar
voru höfðu illan grun á Páli, sem
nokkru áður hafði játað stuld á
gluggarúðu: „Björn segist hafa slegið
fyrir gluggann þverslána sem fyrir
hleranum var sem búið var að brjóta,
en hvað mikið hafi verið úr búðinni
stolið segist hann ei vita.“ Um skjóð-
una „sem fannst í gjánni milli Staðar
og Húsatófta“ voru menn engu nær,
enda fannst hún á víðavangi „sem
týndur fjársjóður og ekki verður ein-
um heldur en öðrum eignað“.
Enn urðu tíðindi á Húsatóftum í
ársbyrjun 1823 og létu bændur sýslu-
mann þá vita um ókennilegan reka
sem þeir töldu helst að væri fernisolía
á lampa. Þessu fylgdu járngjarðir af
stórri eikarámu, 26 pund að þyngd, og
fáein brot af eikarstöfum: „allir so
maðksmognir að þeir duttu sjálfir í
sundur því maðkurinn var vaxinn út úr
járngjörðunum.“ Aðstæður voru örð-
ugar, háir klettar og stórgrýti: „hafði
so þetta þegar járnið og tréð sprengd-
ist utan af þessu, skemmst óbærilega,
því það hafði stykkjast í sundur á stór-
grýtinu og klöppunum, hafði so þetta
samhrærst við sand og allslags
óþverra upp í flæðarmáli, en nokkuð
var í heilu stykki og hafði lent á klöpp
og var so hreint og sandlaust.“ Það átti
við um ríflega helming olíunnar, sem
menn skáru í sundur og reiddu heim:
„hvað ekki var so þægilegt.“ Bændur
flykktust að og tóku sumir nokkuð af
olíunni. Sýslumaður fékk sendan mola
og ákvað að haldið yrði uppboð, sem
fór fram á Þorkötlustöðum 25. janúar.
Þar voru seldir sex kögglar á bilinu 30-
70 kíló. Söluverð var 13 rd. og þeir sem
höfðu hirt olíu á staðnum borguðu
hálfan þriðja samanlagt. Gjarðirnar
seldust á 2 rd. 80 sk., en ekki áman,
enda „var tréð eins og frauð af maðk-
smugum“.
Þessi sárfátæka sveit
Í bókinni Þessi sárfátæka sveit – Lausafjáreign í Grindavík og Krísuvík
árin 1773-1824 rýnir sagnfræðingurinn Már Jónsson í skrár yfir eft-
irlátnar eigur 34 íbúa í Grindavíkurhreppi sem létust árin 1773-1824,
þegar sveitin tókst á við versnandi hag og þar að auki almenn harðindi
vegna styrjaldarástands í Evrópu og aflaleysis í verstöðvum.
Grindavík Horft yfir bæinn árið 1968 eða þar um bil.
Dánarbúsuppskrift Upphafið á dánarbúsuppskrift eftir Sólveigu Þorláks-
dóttur með hendi Árna Einarssonar hreppsstjóra.
Ljósmynd/Þjóðskjalasafn Íslands
86 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. APRÍL 2018
Smáralind | Kringlunni | Reykjanesbæ Sími 511 2022 | dyrabaer.is
Mikið úrval af flottum
HUNDARÚMUM
– fyrir dýrin þín