Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 48

Va l u r G u n n a r s s o n
48 TMM 2010 · 3
Græðgi byggð á gömlum arfi?
Hvað sem því líður er ljóst að nýfrjálshyggjan var markaðssett (svo
notuð séu hugtök hennar sjálfrar) hérlendis með því að vísa í séríslenska
arfleifð. En á hverju var það byggt?
Í bókinni Nýja Ísland ber Guðmundur Magnússon saman „Gamla­
Ísland“ (fyrir ca. 1980–90) og það sem þá enn mátti kalla „Nýja­Ísland“
(gamla NýjaÍsland?). Segir strax á fyrstu síðu (og er vísað til 6. og 7.
áratugarins):
Staða manna í samfélaginu var ekki bundin við atvinnu, menntun eða efnahag.
Lífskjör voru talin jafnari en í öðrum löndum. Hér virtust engir vera of ríkir og
engir svo fátækir að þeir ættu sér ekki viðreisnar von.15
Margir hafa gagnrýnt þessa sýn Guðmundar á Gamla Ísland, og telja
hana hálfgerða glansmynd.16 Guðmundur bætir þó við í næstu máls­
grein:
Það sem meira var um vert; þessi tilfinning var líka ríkjandi hugsjón um þjóð­
félagið og stóð sem slík á gömlum merg.17
Hvernig sem þetta var í reynd má að minnsta kosti fullyrða að svona
kaus Gamla Ísland að líta á sig, sem stéttlaust þjóðfélag þar sem
hvorki menntun né efnahagur skiptu sköpum um farsæld manna. Ef
til vill getur þetta einmitt útskýrt hvers vegna stjórnmálaþróun varð
önnur á Íslandi á 20. öld en á hinum Norðurlöndunum. Þar urðu
til sterkir verkalýðsflokkar sem fengu þegar best lét hátt í 50% fylgi,
enda samsamaði stærstur hluti vinnandi fólks sig þeim. Á Íslandi var
það hinsvegar íhaldsflokkurinn sem fékk þetta fjöldafylgi. Á hinum
Norðurlöndunum eru slíkir flokkar helst taldir þjóna hagsmunum
fámennrar kaupmanna­ og auðmannastéttar og hafa oftast fengið
í kringum 15% fylgi, en hér á Íslandi gat slíkur flokkur siglt undir
slag orðinu „Stétt með stétt“, og þannig veitt til sín atkvæði frá verka­
mannaflokkunum, því þjóðfélagið var jú að nafninu til stéttlaust.18
En hvers vegna átti nýfrjálshyggjan þá svona greiða leið að hjörtum
landsmanna í stéttlausu samfélagi? Kannski er einmitt hægt að finna
vísbendingar um slíkt í texta Guðmundar, sé lesið á milli línanna. Guð­
mundur segir sögu af launakjörum þessa tíma: