Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Blaðsíða 38

J ó n Yn g v i J ó h a n n s s o n
38 TMM 2015 · 4
nokkuð einföldu ávarpi. En sögurnar sýna að slíkt ávarp má nota til að segja
flókna sögu. Slík frásögn getur verið leið til að nálgast unga lesendur, skapa
nánd milli sögumanns og lesanda sem gefur færi á að fjalla um viðkvæm
mál og erfið. Þetta er einmitt raunin með Fótboltasöguna miklu. Sá sögu­
höfundur sem er að baki Jóns er sjaldan sýnilegur og þótt fullorðnir lesendur
geti vitanlega séð sitthvað með öðrum augum en þeir yngri er langt frá því
að tvíþætt ávarp sé ríkjandi í sjónarmiði sögunnar eða málfari, þvert á móti.
Sjónarhornið er (með örfáum undantekningum) algerlega hjá Jóni og mál­
beitingin er í samræmi við aldur hans.
Í greiningu á sögumannsrödd skiptir ekki einungis máli hvaða lesandi
er ávarpaður í sögunni, það skiptir líka máli hvernig það er gert og hvaðan.
Hér skiptir það sem nefnt er tímasjónarmið í frásagnarfræði töluverðu máli,
það hvernig sambandinu á milli sögutíma og frásagnartíma er háttað. Við
greiningu á tímasjónarmiði er meðal annars spurt hversu langur tími líður
milli atburða sögunnar og frásagnarinnar, hvort sagt er frá í réttri tímaröð
eða með fram­ og afturgripum og hvort sagt er einu sinni frá atburðum eða
endurtekið.12
Þegar tímasjónarmið og aðrir þættir frásagnarinnar í Fótboltasögunni
miklu eru greindir kemur í ljós að hún er, allt frá upphafi til enda, það
sem kanadíski bókmenntafræðingurinn Andrea Scwhenke Wyile kallar
„immediate engaging“ og kalla má á íslensku nálæga og aðlaðandi frásögn.13
Hún er nálæg í tíma þannig að Jón segir sögu sína mjög skömmu eftir að
hún gerist og hún er aðlaðandi í þeim skilningi að lesandi á auðvelt með að
samsama sig sögumanni, sagan „umfaðmar“ lesandann svo notað sé orðalag
frá Wyile.
Þessi sögumannsaðferð er mjög algeng í barnabókum en sjaldgæfari í
skáldsögum fyrir fullorðna. Í fyrstu persónu frásögnum fyrir fullorðna
lesendur er algengara að tímasjónarmiðið sé með þeim hætti að sögumaður
líti til baka, rifji upp atburði úr æsku sinni og sjái þá með augum þess sem
hefur öðlast aukinn þroska. Þessa aðferð þekkjum við úr íslenskum sjálfs ævi­
sögu legum skáldsögum frá Fjallkirkju Gunnars Gunnarssonar til Ósjálfrátt
eftir Auði Jónsdóttur svo augljós dæmi séu nefnd. Slík sögumannsaðferð er
ein helsta uppspretta margræðni og íróníu í skáldsögum af þessu tagi þar
sem sögumaður getur sett sitt yngra sjálf á svið og gert góðlátlegt grín að
eigin vanþroska og skilningsleysi á aðstæður. Í bókum fyrir börn og unglinga
getur hún á hinn bóginn orðið til þess að fjarlægja aðalpersónuna frá
lesendum. Fullorðinn sögumaður kemur upp á milli lesandans eða þess sem
ávarpaður er í textanum annars vegar og aðalpersónunnar hins vegar. Hin
nána og aðlaðandi frásagnaraðferð Fótboltasögunnar gefur fá færi á slíkri
íróníu. Jón sér sjálfan sig með augum barns, hann skrifar sögu sína ekki
jafn óðum en það líður greinilega ekki langur tími á milli frásagnartíma og
sögutíma. Hann er því enn á sama þroskastigi og þegar atburðirnir gerast og
hann veit t.d. ekki þegar fyrstu bókinni lýkur hvað tekur við í þeirri næstu.