Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Qupperneq 40

J ó n Yn g v i J ó h a n n s s o n
40 TMM 2015 · 4
Leikurinn byrjaði. Við vorum ekkert verri en Fjölnismenn (Fjölnismenn eru
reyndar nafn yfir annan félagsskap sem var til átjánhundruð og eitthvað og snerist
ekki um fótbolta heldur um sjálfstæðisbaráttu Íslendinga og ljóðlist … hvernig sem
það fer nú saman!?). (VV110)
Jón fer létt með að stinga sjálfum sér sem sögumanni og höfundi í samband
við hefðina og minnir um leið einu sinni enn á það að við erum að lesa
skáldsögu og hann er höfundur hennar.
Fótboltasagan mikla er með öðrum orðum sögusögn (e. metafiction) eða
saga sem fjallar öðrum þræði um eigin tilurð og minnir reglulega á að hún
er skáldsaga. Sögur af þessu tagi eiga sér auðvitað langa sögu í bókmennta­
sögunni en undanfarin hundrað ár eða svo hafa þær oft verið tengdar við
tilraunamennsku í bókmenntum, allt frá Gustave Flaubert til skáldsagna
póstmódernismans.16 Sögusagnir einkennast oft af því að þær vekja með
lesandanum ákveðna óvissu um samband skáldskapar og veruleika, um
möguleikann á því yfirhöfuð að lýsa veruleikanum í frásögn. Slíkar
sögusagnir eru þá taldar hafa það fram yfir hefðbundnari frásagnir að þær
vinni á móti algerri innlifun lesandans sem geti haft þau áhrif að lesandinn
gangist inn á hugmyndir og hugmyndafræði sögunnar gagnrýnislaust.17
Sjálfsvísanir í barnabókmenntum hafa gjarnan verið greindar á svipuðum
nótum. Fræðimenn á sviði barnabókmennta hafa hampað slíkum sögum
á kostnað hefðbundnari frásagna vegna „róttækra eiginleika þeirra og
möguleika til að ýta lesendum úr þeirri þægilegu og barnalegu stöðu sem
aðrir [fræðimenn] hafa kvartað yfir.“18
Að mati bandaríska bókmenntafræðingsins Joe Sutliff Sanders er þessi
upphafning sögusagnanna og róttækni þeirra þáttur í viðleitni barna­
bókmenntafræðanna til að fjarlægja bókmenntagreinina frá því að vera
álitnar fræðslu­ og uppeldisbókmenntir eingöngu. „Í sífelldri viðleitni sinni
til að greina sig frá boðunarhyggju hafa barnabókmenntafræðin fagnað
róttækum möguleikum sögusagna ákaft.“19
Sanders andmælir þessari einföldun á hlutverki sögusagna í barnabókum
og bendir á hvernig slíkar sögur geti haft önnur áhrif á lesandann en að gera
hann róttækan og efins um yfirvald hinna fullorðnu, ekki síst þau að gera
hann bæði gagnrýninn sem lesanda og betur færan um að njóta þess sem
hann les.20
Staða Jóns sem sögumanns og höfundar bókanna ásamt hinni aðlaðandi
og nálægu sögumannsrödd gerir það að verkum að í Fótboltasögunni miklu
er allt á forsendum barna. Þetta er undirstrikað með málnotkun sögunnar
og húmor sem er oft barnslegur án þess að það verði nokkurntíma banalt.
Í upphafi fyrstu bókar lýsir Jón fjáröflun strákanna fyrir ferðina sem felst í
því að selja klósettpappír og lakkrís eins og flestir foreldrar fótboltakrakka
munu kannast við: