Tímarit Máls og menningar - 01.11.2015, Page 111

P ó s t u r i n n M e g a s
TMM 2015 · 4 111
Carter leystan úr haldi. Dylan syngur um hið meinta réttarmorð á Carter í
laginu Hurricane sem er á plötunni Desire frá 1976.
Mér er engin launung á því að mér hugnast gagnrýni póstmódernista á
stórsögur betur en margt annað sem þeir hafa til málanna að leggja.
Póststrúktúralisminn
Eitt þekktasta afbrigði póstmódernismans er hinn svonefndi póststrúkt­
úral ismi. Hann spratt upp úr strúktúralismanum sem eins konar innri
gagnrýni hans, tilraun til að sýna fram á að hann leiddi til þverstæðna.
Sú stefna er einatt rakin til svissneska málvísindamannsins Ferdinands de
Saussure (1857–1913). Samkvæmt hans kokkabókum ræðst merking hvers
gefins orðs O af merkingu allra mögulegra annarra orða og tengslum þess
við þau; tungumálið myndar gríðarstórt net orða.20 Mismunur merkingar
allra hinna orðanna og merking O ræður sem sé merkingu O. Merking
orðsins „dagur“ ræðst m.a. af því að „dagur“ merkir andstæðu næturinnar.
Og svo ræðst merking „nætur“ m.a. af því að nótt er andstæða dags. En
ræðst ekki merking af tengslum orða við sjálfan veruleikann? Nei, segja
jafnt strúktúralistar sem póststrúktúralistar. Fásinna sé að kalla orðið „dag“
„merkimiða á raunverulega daga“. Ekki sé hægt að ákvarða hvaða merkimiði
hæfi tilteknu fyrirbæri nema að nota orð og orðasambönd eins og „merki­
miði“, „raunveruleiki“, „dagurinn í gær“. Merking þeirra ræðst svo aftur af
mismuni merkingar óteljandi orða. Við komumst ekki út fyrir sjónhring
málsins.
Saussure hélt að merking málsins myndaði stöðugt net sem rannsaka
mætti með hlutlægum og vísindalegum hætti. En póststrúktúralistar á borð
við Michel Foucault og Jacques Derrida voru ekki alls kostar ánægðir með
þetta. Þeir sögðu að ef merking einstakra orða ræðst alls ekki af tengslum
við veruleikann megi spyrja hvort merkingarkerfi tungumála séu ekki líka
tengslalaus við hann. Þeir guldu jáyrði við spurningunni og lögðu með því
grundvöllinn að póststrúktúralismanum. Foucault sagði að merkingar­ og
þekkingarkerfi kæmu og færu í tímans rás, hin einu, sönnu merkingar­ og
þekkingarkerfi væru ekki til.21 Hugmyndasagan væri sagan um róttæk
merkingarrof. Þetta taldi Foucault sig sjá meðal annars í sögu hugmynda
manna um geggjun. Á sérhverju nýju tímaskeiði taki menn að skilja geggjun
nýjum skilningi, róttækt öðruvísi en skilningur manna á öðrum tímabilum.
Á endurreisnartímanum hafi Evrópumenn litið á hina geggjuðu öðrum
þræði sem fól, hinum þræði sem vitringa er þekktu huliðsheima. Þeim var
vissulega haldið aðskildum frá venjulegu fólki en ekki læstir inni, fremur
settir um borð á fíflaskip (þ. Narrenschiffe) og látnir sigla sinn sjó. Á
sautjándu öld, öld skynsemishyggjunnar, sé tekið að líta á geggjun sem and­
hverfu skynseminnar og hinir geggjuðu séu læstir inni með öðrum meintum
óvinum hennar. Hinir geggjuðu koma í stað holdsveikra sem erkifráviksfólk,