Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 18

ur neyðst til að fremja þvert gegn vilja sínum.
Andlit yngri bræðra þeirra Sturlu og Þórðar sem
Kolbeinn lét drepa ásækja hann og halda fyrir
honum vöku um nætur (209) svo minnir á
draumfarir Makbeðs hjá Shakespeare. Kol-
beinn óttast „að aldrei verði hægt að enda
þessa skálmöld af skynsemi og yfirvegun, -
alltaf munu upp rísa nýir ofsamenn sem virðast
ekkert annað þrá en að fá að farast í sínum
einka heimsslitum" (143-4). „Óraunsæi" Þórð-
arog hugdirfska rugla hann í ríminu:.kannski
er það óhugnanlegast, hvað öll hans för er
óskiljanleg" (95). Þegar Kolbeinn lendir í aftaka-
veðri á heiðum uppi í herleiðangri gegn Þórði
og missir marga menn talar hann um „gjörn-
ingaveður", að það sé „eitthvað göldrótt við
þetta allt saman" (172). ( þessu felst aðalmun-
urinn á þessum tveimur höfuðandstæðingum.
Hryllingurinn hefur ekki enn náð heljartökum á
huga Þórðar, þótt hrollurinn skeki hann um síð-
ir og að honum sæki „svipir þeirra manna sem
grjótið kramdi" eftir Flóabardaga (239). Það er
styrkur hans að horfa á málin frá öðru sjónar-
horni en aðrir landsmenn og draga af þeim
„órökréttar" ályktanir. Hann er dirfskufullur og
til alls vís, en Kolbeinn er maður skynsemi, yf-
irvegunar og stöðugleika.
Bölsýni Kolbeins fær staðfestingu í bókarlok
þar sem fram kemur að vígaferlin haldi áfram.
Með því að gera foringjann Kolbein að efa-
hyggjumanni með þessum hætti er lögð
áhersla á að framvindan sé það örlagahjól
hefnda, vígaferla og ringulreiðar sem enginn
mannlegur máttur fær stöðvað líkt og í kon-
ungaleikritum Shakespeares þar sem hver
höfðinginn á fætur öðrum hefst til skamm-
vinnra valda til þess eins að bíða ósigur í nýrri
og blóðugri valdabaráttu.
í Óvinafagnaði er Kolbeinn gerður að trú-
manni sem gengur í klaustur eftir að hafa gef-
ist upp fyrir Þórði, en það styðst ekki við Þórð-
ar sögu kakala í Sturlungu. Þar kemur á hinn
bógínn glöggt fram að Þórður hafi verið trúaður
maður og því er lýst að fyrir Flóabardaga hafi
hann heitið „á guð almátkan og heilaga Maríu
móður guðs og hinn helga Ólaf konung til árn-
aðarorðs. Var því heitið að allir menn þeir er þar
voru með Þórði skyldu vatna allar föstunætur
innan þeirra tólf mánaða og fasta laugardaga
alla til vetrar fram og láta kaupa tólf mánaða tíð-
ir fyrir sál Haralds konungs Sigurðarsonar."5 í
Óvinafagnaði er Þórður ekki bendlaður við trú-
mál. Hann er engínn spekingur en hefur sterka
siðferðiskennd, er andvígur óþörfum vígaferl-
um og leitar ekki uþpi einstaklinga úr liði and-
stæðingsins til að drepa þá þótt hann sé rekinn
áfram af hefndarkvöð. Að þessu leyti er hann
andstæða Tuma bróður síns og Ásbjarnar Guð-
mundssonar sem vinna tilgangslaus níðings-
verk. Tuma er lýst sem hégómlegum upþ-
skafningi og hann verður Þórði raunar aðeins til
trafala og sþillir samningum hans við Skálholts-
bískup með vígaferlum í nágrenninu.
Búklegar þarfir
Það er líka fróðlegt að bera saman það sem
snýr að mannslíkamanum í Þórðar sögu kakala
í Sturlungu og Óvinafagnaði. í Þórðar sögu
kakala ber líkamann einkum á góma þegar lýst
er áverkum manna af vígaferlum í setningum á
borð við: „Kom sþjótið á Högna upp í hrærana
og renndi ofan í lærið. Var það sár mikið og ban-
vænt." Eða „... og hjó síðan og kom á hand-
legginn uppi við öxl. En sverðið renndi með
beininu og skar úr allan vöðvann allt ofan í öln-
bogabót. Var það allmikið sár."6 Sagan morar í
lemstruðum og sundurhöggnum skrokkum.
Þar er horft á líkamann utan frá sem viðfang of-
beldis og uppsprettu þjáninga. í Óvinafagnaði
beinist athyglin á hinn bóginn í meira mæli að
innri þörfum líkamans. í Örlygsstaðabardaga
flýja liðsmenn Sturlunga inn í kirkju, en þó svo
að ekki sé sótt að þeim þar með vopnum er
kirkjan þeim ekki raunverulegur griðastaður því
að þar geta menn ekki gengið örna sinna öðru-
vísi en að saurga kirkjuna. í kirkjunni þrífast þeir
aðeins skamma hríð, þeir eru dreittir inni.
Þannig er brugðið upp mynd af skelfingu lostn-
um bardagamönnum sem eru næstum að skíta
í buxurnar: „... hugsunín um að komast á kam-
ar varð brátt öllum öðrum yfirsterkari ..." (31).
Það er líka til marks um áhersluna á líkamlega
þætti í sögunni að það eina sem Sigvarður bisk-
up hefur á Þórð og liðsmenn hans í umsátrinu
um Skálholtsstað er að þeir hafi svalað sínum
búklegu þörfum og bannfærir þá „fyrir að hafa
drukkið flautir og áfir og spillt sýrukerjum gam-
allar ekkju hér íTungunni!" (141).
Ófriður út af engu
Mannlýsingar í sögunni eru margar skemmti-
legar og litríkar. Sérstaklega nýtur háðsk sýn
Einars sín vel í lýsingunni á lítilmenninu Hálf-
dani á Keldum, tækifærissínnanum Gísla á
Rauðasandi og veimiltítunni Sigvarði biskupi.
Steinvör, systir Þórðar og eiginkona Hálfdanar,
er mikill kvenskörungur og helsti talsmaður
hefndarskyldunnar í sögunni. Eru viðskipti
þeirra hjóna í sögunni öll hin kímilegustu. Þá er
það til marks um skopskyn höfundar að hann
lýsir hinum óárennilegu vígamönnum,
Dufgussonum, sem hálftröllum en gerir þá
jafnframt hálfbarnslega og skrækróma. Eftir-
minnileg er líka sú svipmynd sem hér er brugð-
ið upp af Halldóru Tumadóttur, móður Þórðar.
Hún „sem var auðugust (slenskra kvenna" hef-
ur misst eiginmann og þrjá syni í vígaferlum og
allar eigur sínar og ráfar nú um „í flokki förukell-
inga, á snöpum á milli bæja norðanlands" (19).
Þessar persónur eru látnar lýsa sjálfum sér og
öðrum með kjarnmiklu en einföldu tungutaki
sem höfundur er þekktur fyrir úr fyrri bókum
sínum. Hann er mikill meistari i að lýsa fólki
gegnum talsmáta þess og þeir hæfileikar njóta
sín hér vel. Sagnaritarinn Sturla Þórðarson,
frændi Þórðar, birtist hér sem maður sem horf-
ir á atburði með yfirsýn og andlegri spekt. Hann
reynir að skilja orsakir ófriðarins sem verið hef-
ur í landinu í rúma hálfa öld, en kemst að þeirri
niðurstöðu að hann sé „ekki út af neinu" og
dregur viðhorf sitt saman með þessum listilega
hætti:
„Hérna gerist það kannski að ótindur strákur úr
einu goðorði hittir griðkellingu úr því næsta, og
skömmu síðar fer hún að þykkna undir belti.
Þau verða ekki á eitt sátt um hvort hann hafi
gengið þar um garða. Og hún klagar hann til
síns goða eða hann kvartar við sitt yfirvald um
að sitja undir fölsku ámæli, og goðarnir fara að
senda menn hver til annars með stefnur og
hótanir og brátt er það komið út í móðganir og
líkamsmeiðingar. Annar þarf þá að hefna og
lætur dreþa syni hins sem kann ekki önnur ráð
en að fara að næturlagi og brenna hús ofan af
hinum, og þetta verður að hjaðningavígum og
fólkorrustum sem endast jafnvel nokkra
mannsaldra, þetta fer að snúast um heiður og
sóma tveggja höfðingjaætta. En enginn man
lengur það strákfífl eða þá kellingu sem hittust
fyrst og enn síður krógann sem kann að hafa
verið ávöxtur þeirra funda." (90)
Veldi hlátursins
( sögunni kemur Þórður kakali sem frelsandi afl
til landsins þar sem vonleysi og ótti hafa búið
um sig áratugum saman vegna slíkra hjaðn-
ingaviga. Hann birtist sem leiðtogi af nýrri teg-
und, hugdjarfur og glaðvær og laus við vald-
hroka og metorðagirnd. Hann er alþýðlegri en
bræður hans, Sturla og Tumi, fer manna
fremstur í bardögum ólíkt Sturlu sem „hélt sér
yfirleitt til hlés ef blóði var úthellt" (170) og
guggnaði þegar á reyndi. Mikil áhersla er lögð á
það hve fáliðaður Þórður er og er hann ekki lát-
inn ganga jafnhart fram í liðssöfnuninni og í
Þórðar sögu kakala. Liði hans er lýst sem „ör-
reytislegum" förumannaflokki (115) og vegna
liðsmunarins verða helstu hervirkin í sögunni,
umsátrið um Skálholtsstað og Flóabardagi,
grótesk í aðra röndina: örfáir æpandi og hlæj-
andi menn sem sitja um fjölmennt lið í Skálholti
á miðju yfirráðasvæði óvinarins og svo frum-
stætt grjótkast úr lélegum fleytum sem lýkur
með sigri Þórðar og hans manna og minnir á
söguna af Davíð og Golíat.
Hláturinn er kennimark Þórðar og hlátur liðs-