Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 46

blekkingarvef sínum og afhjúpar þær um leið. f
báðum þessum tilvikum eru á ferð klisjur sem
notaðar eru til að gera lítið úr konum.
Sviðsmunir og trúgirni
f They Do It with Mirrors er minnst á sviðsmuni
sem nýtast við sjónhverfingar. f ýmsum sögum
Agöthu Christie eru sviðsmunir notaðir til að
láta einfaldan glæp virðast flókinn, bæði af
morðingjanum og af höfundinum sjálfum. Skýrt
dæmi um þetta er sagan The Clocks (1963).
Þar finnst maður myrtur í íbúð blindrar konu og
í sama herbergi hefur verið komið fyrir allmörg-
um klukkum sem eiga þar ekki heima. Ein
þeirra vísar til nafns ungu konunnar sem finnur
líkið. Maðurinn sem hefur verið myrtur er skil-
ríkjalaus og lítur út eins og virðulegur eldri mað-
ur. Fljótlega koma hins vegar fram vísbending-
ar um að hann hafi verið forhertur svikahrapp-
ur.
í sakamáli eins og þessu liggur beint við að
beina sjónum að klukkunum og hugsanlegu
tákngildi þeirra. Um leið virðist augljóst að hinn
látni tengist fjárkúgun eða einhverju slíku.
Hvorttveggja reynist villuslóð. Hinn látni reynist
vera nákvæmlega sá sem hann sýndist vera.
Klukkurnar eru hins vegar sviðsmunir sem
komið hefur verið fyrir til að leiða lögregluna og
lesendur á villigötur. Þær tákna nákvæmlega
ekkert og það er tilviljun að ein þeirra vísar á
nafn konunnar sem fann líkið. Hið raunverulega
morðmál er fjarska einfalt, fégráðugt par hefur
logið til þess að komast yfir mikla fjármuni og
myrt til þess að leyna glæpnum. Hér leikur Ag-
atha Christie sér líka með enska nafnahefð.
Byggingameistarinn Bland hefur átt tvær konur
og báðar heita frú Bland. Hin látna frú Bland er
erfingi að miklum auði en ekki seinni konan.
Þannig er lykillinn að gátunni að enskar konur
bera nöfn manna sinna. Sjálf þurfti Agatha
Christie að burðast alla ævi með nafn eigin-
manns sem hún var löngu skilin við og kannski
ekki nema von að þessi flétta hafi komið henni
í hug.
Ekki er þetta alltaf svona skýrt en á hinn bóg-
inn er það býsna algengt að sviðsmunir trufli
lesendur og persónur sagna í að sjá það skýra
og einfalda - í sögum Agöthu Christie leita les-
endur iðulega lengi að flókinni lausn en upp-
götva svo í lokin að lausnin var fjarska einföld.
Þessi leikur hennar er hvað meistaralegastur í
bókinni The Pale Horse (1961). Hún er að
mörgu leyti ein óhugnanlegasta bók Agöthu
Christie. Fyrsta morðið er meira að segja
framið í myrkri Lundúnaþoku, í besta film noir-
stíl. Agatha Christie er nefnilega ekki alltaf á
setrinu.
The Pale Horse virðist snúast um yfirnáttúru-
lega hluti, glæpi sem eiga rót í göldrum. Tvítug
stúlka deyr skyndilega. Kaþólskur prestur er
myrtur í þoku og á honum finnst listi með nöfn-
um þessarar stúlku og fleiri sem hafa látist ný-
verið. Allt virðist þetta tengjast gömlu húsi sem
nefnist The Pale Horse og þar búa þrjár venju-
legar gamlar konur sem eru þó taldar vera
galdrakindir, miðlar eða gamaldags nornir. Virð-
ast þær tengjast fyrirtæki sem myrðir fólk eftir
pöntun. Eftir því sem söguhetjan, Mark Easter-
brook, rannsakar málið betur virðist æ líklegra
að þessar konur geti drepið fólk með eins kon-
ar fjarhrifum. Þær minna talsvert á nornirnar
þrjár í Macbeth en nokkuð er um vísanir í það
leikrit í bókinni. Farið er á leikritið og persónur
bókarinnar ræða það og finnst nornirnar draga
verkið niður. Ein persóna stingur þá upp á að
skynsamlegra væri að láta nornirnar ekki velt-
ast um skrækjandi heldur ættu þær að vera
eins og venjulegar gamlar konur (33).13 Það er
einmitt það sem konurnar þrjár í The Pale Hor-
se eru. Segja má því að Agatha Christie geri al-
vöru úr hugmyndinni í eigin verki og bendi les-
endum síðan kankvíslega á það. Smám saman
verður Mark Easterbrook sífellt hræddari við
konurnar þrjár, einkum eftir að vinkona hans
veikist, að því er virðist eftir pöntun hans.
The Pale Horse verður stöðugt óhugnanlegri
eftir því sem lesandinn dregst inn í galdrana
með söguhetjunni, fyrst fullur efa en engin
önnur lausn virðist möguleg. Eða hvað? Eftir að
Agatha Christie hefur byggt blekkinguna upp
og hrifið lesendur með afbyggir hún allt saman.
Hér er vissulega á ferð leigumorðingjafyrirtæki
sem drepur fólk eftir pöntun. Húsið og nornirn-
ar þrjár hafa hins vegar ekkert með sjálft morð-
ið að gera heldur er það framið af manni sem
dulbýr sig sem iðnaðarmann og skiptir snyrti-
vörum og þvílíku út fyrir eitraðar vörur. Agatha
Christie hafði unnið við hjúkrun og þekking
hennar á því sviði var traust og örugg. Hér reyn-
ist á ferð þalíumeitrun sem blekkir lækna vegna
þess hve einkennin geta verið misjöfn. Hús
nornanna þriggja og þær sjálfar eru á hinn bóg-
inn aðeins sniðug leiktjöld og konurnar þrjár
geta vitaskuld ekki drepið neinn með fjarhrif-
um.
Fáir glæpasagnahöfundar hafa náð viðlíka
áhrifum með leikmunum og Agatha Christie. í
The Pale Horse spilar hún einnig á trúgirni jafn-
vel harðsoðnustu efnishyggjumanna. Jafnvel
þeir sem trúa ekki á galdra trúa á annars konar
bull:
We don't believe in spirits and witches and
spells nowadays, but we're a gullible lot
when it comes to 'rays' and 'waves' and
psychological phenomena. (189)
(Menn trúa ekki á anda og seiðskratta og
galdraþulur nú á dögum, en þegar um er að
ræða „geisla" og „bylgjur", þá vantar ekki
að þeir séu trúgjarnir).4
Þannig snýst The Pale Horse þegar allt kemur
til alls um trúgirni nútímamanna sem er í raun
hliðstæð trú manna á nornir fyrr á öldum.
Lífið er einstefnugata
í sögum Agöthu Christie er mjög treyst á gam-
alt en síkvikt bragð: byggð er upp trú á falska
forsendu sem kallar síðan á rökfærslu sem leið-
ir frá hinni raunverulegu atburðarás. Þannig
flækjast málin stöðugt en morðin sjálf reynast
fjarska einföld þegar hinni röngu forsendu er
kippt burt. Morðingjar Agöthu Christie láta oft
líta út fyrir að hið raunverulega fórnarlamb sé
annað en sá sem hefur verið myrtur, oftar en
ekki morðingjarnir sjálfir (m.a. í A Murder is
Announced (1950), The Mirror Crack'd (1962),
Peril at End House (1932) og One, Two, Buckle
My Shoe (1940)). Önnur algeng brella er að hið
raunverulega morð er sett í samhengi við önn-
ur morð sem í raun eru tilviljanakennd (Three
Act Tragedy (1935) og The ABC Murders
(1935)) þannig að þeirsem rannsaka málið leita
í örvæntingu að tengslum sem ekki eru fyrir
hendi. Þá eru nokkur dæmi þess að morðingj-
arnir séu tveir og þykjast hatast innbyrðis (The
Mysterious Affair at Styles (1920) og Death on
the Nile (1937)). Stundum grípur Agatha jafnvel
til dulargerva, til að mynda í Third Girl (1966),
en það er þó ekki henni líkt.
Agatha Christie varð fræg fyrir að nota óá-
reiðanlegan sögumann sem lýgur þó aldrei.
Þannig vandi hún lesendur sína á að treysta
aldrei neinu. Allur veruleikinn getur verið blekk-
ing. Mæðgin eru ekki mæðgin, fólk sem er talið
óskylt er í raun skylt, ein systir er í gervi annarr-
ar og fólk er gift án þess að nokkur viti. Slíkar
flækjur eru þó fjarri þeim kjarna sem galdur
Agöthu Christie byggist á. Hún fellur sjaldan í
þá gryfju að lausnin sé flókin. Flækjurnar eru all-
ar í huga lesenda og þeirra sem sjónarhornið í
bókunum er hjá.
Oft hefur því verið haldið fram að bækur
Agöthu Christie gerist í þægilegum gerviheimi
þar sem allt sé fast í gömlu stéttskiptu samfé-
lagi á setrinu, þar sem brytinn kemur alltaf til
dyra. Ekkert gæti verið fjær sanni því að í mörg-
um bóka Agöthu Christie snýst fléttan einmitt
um efnahagslegar kröggur.15 Agatha Christie
vissi hins vegar mætavel að margir lesendur
lásu bækur hennar í eins konar lífsflótta og
þótti ákveðin öryggiskennd í því, nánast eins
og að halda til bernskunnar. Um þetta fjallar
hún í bókinni At Bertram's Hotel (1965).
Bertram's Hotel í Lundúnum breytist ekki.
Það lítur nákvæmlega eins út á sjöunda ára-
tugnum og í upphafi 20. aldar. Þar eru að vísu