Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Qupperneq 50

Á því ári skipaði Svavar Gestsson menntamála-
ráðherra okkur Dagnýju Kristjánsdóttur lektor í
nefndina til fjögra ára, en seinni fjögur árin sat
ég í nefndinni með Jóhanni Hjálmarssyni. Þórð-
ur Helgason cand. mag. og skáld var varamað-
ur bæði kjörtímabilin. Árið 1998 kom Dagný aft-
ur inní nefndina með Jóhanni Hjálmarssyni
sem varð að hætta á miðju kjörtímabili vegna
veikinda, en við tók varamaðurinn Sveinbjörn I.
Baldvinsson. Jóhann var þannig skipaðurtil 16
ára í dómnefndina (1982-1990 og 1994-2002),
þó hann gegndi ekki störfum nema 14 ár. Svo
löng seta sama manns er augljóslega vafasöm
frá mörgum sjónarmiðum og vitnar öðru frem-
ur um pólitískt siðleysi og menningarlega
blindu þeirra forráðamanna Sjálfstæðisflokks-
inS'Sem hafa vanið sig á að hygla flokksmönn-
um og öðrum meðreiðarsveinum án minnsta
tillits til verðleika og án vitneskju um tilvist fjöl-
margra hæfra einstaklinga í starf af þessu tagi.
Einsog fyrri daginn er framtak sjálfstæðis-
manna í menningarefnum markað fáfræði og
misbeitingu valds.
Meðan ég sat í dómnefndinni voru tveir ís-
lenskir höfundar kjörnir til norrænu verðlaun-
anna, Fríða Á. Sigurðardóttir fyrir skáldsöguna
Meðan nóttin líður (1992) og Einar Már Guð-
mundsson fyrir skáldsöguna Englar alheimsins
(1995). Síðan ekki söguna meir.
Áberandi gloppur
Þegar litið er yfir framlag íslendinga í fjóra ára-
tugi blasir við að mörg ágætisverk hafa verið til-
nefnd til verðlaunanna, einkanlega síðustu tvo
áratugi, en gloppurnar eru líka sláandi, einnig á
seinni árum. Veigamikil verk hafa alltof oft verið
látin víkja fyrir annars og þriðja flokks verkum.
Það er meðal annars orsök þess að tilnefndar
bækur gefa ekki rétta mynd af því sem samtíma-
bókmenntir okkar hafa best að bjóða. Verkin
fimm sem fundu náð fyrir augum dómnefndar
verðskulduðu vissulega heiðurinn, en voru ekki
fortakslaust bestu verkin sem samin voru á
tímabilinu. Þar hef ég sérstaklega í huga smá-
sagnasafnið Gefið hvort öðru og skáldsögurnar
Leigjandinn og Gunnlaðar saga eftir Svövu Jak-
obsdóttur, fjórar tilnefndar skáldsögur Guðbergs
Bergssonar, Það sefur í djúpinu, Hermann og
Dídí, Sagan af Ara Fróðasyni og Hugborgu konu
hans og Svanurinn. Þorsteinn frá Hamri hefði
líka átt skilið að hreppa verðlaunin fyrir einhverja
af þremur frábærum skáldsögum sínum, Himin-
bjargarsaga eða Skógardraumur, Möttull kon-
ungur eða Caterpillar og Haust í Skírisskógi (ein-
ungis sú fyrsta var tilnefnd), ekki síður en fyrir
klassísk Ijóð sín. Sama á við um leiftrandi Ijóðlist
Hannesar Péturssonar, Stefáns Harðar Gríms-
sonar og Sigfúsar Daðasonar, sem aldrei var til-
nefndur.
En Ijóðlistin hefur ævinlega átt erfiðara upp-
dráttar en prósinn. Þegar haft er í huga að
gengið hefur verið framhjá skáldum á borð við
Olav H. Hauge, Stein Mehren, Jan Erik Vold,
Bjorn Aamodt frá Noregi, Werner Aspenström,
Katarina Frostensson, Göran Sonnevi frá Sví-
þjóð, Thorkild Bjornvig, Inger Christensen, Ivan
Malinovski frá Danmörku, Claes Andersson og
Paavo Haavikko frá Finnlandi, þá er kannski
ástæðulaust að kvarta, en vitaskuld vonar mað-
ur að þýðingar íslenskrar Ijóðlistar séu frum-
textunum samboðnar.
Af 42 verðlaunuðum verkum eru 26 skáld-
sögur, 11 Ijóðabækur, 3 smásagnasöfn
(Borgen, Seeberg og Lönn) og 2 fræðirit (Lag-
ercrantz og Sörensen). íslenska hlutfallið var 3
skáldsögur og 2 Ijóðabækur, sem bendir til að
hérlend Ijóðlist haldi í við prósann að mati dóm-
nefndar. Sé greint á milli þjóða, þá hafa sænsk-
ir höfundar hreppt verðlaunin 12 sinnum,
danskir og norskir 8 sinnum hvorir, finnskir 6
sinnum (þaraf tveir sænskumælandi), íslenskir
5 sinnum, færeyskir tvisvar (annar skrifandi á
dönsku) og samískur einusinni. Verðlaunin hafa
ekki fallið í skaut grænlenskum höfundi.
Eitt af furðulegustu og klaufalegustu atvik-
um í sögu verðlaunanna tengdist veitingunni
árið 1965, þegar einum helsta meistara
norrænnar sagnalistar, William Heinesen, var
gert að deila verðlaununum með sænska skáld-
inu og ritstjóranum Olof Lagercrantz fyrir bók
hans um Dante og Gleðileikinn guðdómlega.
Vissulega verðskuldaði Lagercrantz Norður-
landaverðlaun, en hann hefði ekki átt að deila
þeim með öðrum. Hann var reyndar tilnefndur
aftur árið 1993 fyrir bókina Att lása Proust, og
þótti satt að segja undarlegt val.
Leikrit voru öðruhverju tilnefnd til verðlaun-
anna, sem að mínum dómi var misráðið, með-
því leikverk nýtur sín ekki til fulls, er ekki full-
skapað fyrren það er komið uppá svið, enda
hreppti leikrit aldrei verðlaunin. Meðan ég sat í
dómnefndinni tilnefndu Svíarnir leikrit Lars
Noréns, Endagsvarelser, en mér og ýmsum
fleiri reyndist erfitt að lesa það og nálega ókleift
að ráða í hvernig það tæki sig út á leiksviði. Nú
eru komin til sögunnar sérstök norræn leiklist-
arverðlaun sem væntanlega svara þörfum
þessa tiltekna tjáningarforms. Einnig eru kom-
in til skjalanna sérstök norræn barnabókaverð-
laun sem hafa að meira eða minna leyti hreins-
að dómnefndina af áburði um hlutdrægni gagn-
vart barnabókmenntum.
Nýir farvegir
Af þessu stutta yfirliti ætti að vera Ijóst að til-
nefningar til Bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs spegla einungis með höppum og
glöppum það besta sem fram kemur í norræn-
um bókmenntum, en það dregur í engu úr mik-
ilvægi framtaksins. Með öllum sínum annmörk-
um og pólitísku slagsíðum hafa verðlaunin tví-
mælalaust stuðlað að víðtækari og líflegri um-
ræðu um norrænar bókmenntir, bæði í fjölmiðl-
um og meðal lesandi almennings, og þau hafa
opnað nýja farvegi til kynningar og dreifingar á
bókmenntum smærri málsvæða sem voru að
meira eða minna leyti einangruð þartil verð-
launin komu til sögunnar. Þau hafa átt veruleg-
an þátt í að koma hérlendum bókmenntum á
framfæri erlendis, þótt ýmislegt annað hafi
lagst á sömu sveif. Án þeirra mundum við tæp-
lega geta státað af því, að nú hafa ekki færri en
sjötíu íslenskir höfundar fengið verk sín birt á
öðrum tungum, skáldsögur, smásagnasöfn,
leikrit og Ijóðasöfn - að viðbættum fjölmörgum
sýnisbókum á mörgum tungum (m.a. dönsku,
finnsku, norsku (3), sænsku (2), ensku (3),
þýsku (3), rússnesku, búlgörsku og kínversku).
Fáir munu hafa ímyndað sér þvílíka þróun þeg-
ar stofnað var til verðlaunanna fyrir 40 árum.
Sigurður A. Magnússon (f. 1928) er rithöfundur og þýðandi.
Hann hlaut menningarverðlaun DV 1980 fyrir uppvaxtarsögu sfna
Undir Kalstjörnu. Nýjustu verk hans eru Undir dagstjörnu (2000)
og Á hnlfsins egg (2001).
Sams konar úttekt Sigurðar á Bókmenntaverðlaunum Nóbels var
birt (1. hefti tmm 2002.