Tímarit Máls og menningar - 01.02.2005, Blaðsíða 64

Heimir Pálsson
Og þannig hélt hún áfram að biðjast vægðar í sundurlausum bænum og með grá-
tanda tári, unz hann aumkaðist yfir hana að lokum. Því hann vissi að kvenkynið
er enn þá aumara en mannkynið... (1934:56-7).
En þegar hann sá á skjálfandi herðum dóttur hennar, að hún var að gráta yfir
uppþvottinum, þá mundi hann enn eftir því, að kvenkynið er aumara en mann-
kynið og þráir dægurlanga huggun (1934:270).
það er eins og ég hefi þráfaldlega sagt, bæði við tíkina og konur mínar: kvenkynið
er enn þá aumara en mannkynið (1935:167).
Það er í góðu samræmi við annað tal Bjarts að skilja Strindberg svona og
bregða fyrir sig kaldhæðni! Nægir þá að minna á orð hans við séra Guð-
mund: „Ja, ekki man ég nú betur en sauðkindin hafi verið kölluð guðs
lamb í biblíusögunum" (1934:184). Þessi konkretismus er alveg á sömu
bókina og það að skipta jarðarbúum í kvenkyn og mannkyn.
Það er svo aftur athyglisvert að einu sinni víkur Bjartur að eymd
mannkynsins alveg án kaldhæðninnar. Það er í samtali þeirra Guðnýjar
ráðskonu:
- Hér sér þú hana dóttur þína heila á húfi, sagði konan, stolt af að hafa vakið þetta
til lífsins.
- Það ber ekki á öðru, sagði hann, - angaskarnið. Og undraðist, hvað þetta var
veikt og smátt. Það er ekki að búast við, að þetta sé mikið fyrir sér, bætti hann við
hálf afsakandi, mikil skelfing sem mannkynið getur verið aumt, þegar maður lítur
á það eins og það er í raun og veru (1934:178).
Þetta kemur vel heim og saman við að Bjartur sýnir þá aðeins tilfinningar
sínar þegar Ásta Sóllilja er annars vegar ellegar minningin um móður
hennar, en um hana segir í sögunni: „Bjartur var mjög stoltur af þessari
konu sinni þrettán árum eítir að hún dó, ástfanginn af minningu hennar,
og hafði gleymt veikleikum hennar“ (1934:270).
Önnur sögupersóna Sjálfstæðs fólks endurómar orð dóttur Indra með
öðrum formerkjum. Það er sú góða kona Fríða, vinnukona Bjarts eitt
sumar. Hún kemur úr annarri átt að þjáningu mannanna, kallar hana
,kúgun mannanna‘10 og svo mikilvæg er hún í huga skáldsins að heill kafli
(33. kafli) fær heitið „Kúgun mannanna“.
Dæmi Fríðu eru þessi (leturbreytingar mínar):
... en fyrst og síðast taldi hún þó tölur sínar yfir þeirri óhæfu, sem falin er í kúgun
mannanna. Þessi kúgun mannanna var henni slíkur þyrnir í augum, að vakin og
sofm hnigu allar hennar ræður að þessum eina miðþyngdarstað, og það hvort
heldur hún talaði við sjálfa sig, eða fólkið, eða tíkina, eða sauðkindur sem áttu af
tilviljun leið um slægjuna, eða hina fáfróðu söngfugla loftsins; hún lifði í stöðugri
og allsendis ósigurvænlegri uppreist gegn þessari ógeðslegu kúgun ...
(1934:343-4).
62
TMM 2005 • 1