Heimsmynd - 01.12.1986, Síða 64

hendina og biður um aðdáun og skilning,
heldur unir hann sannur við sitt. Við
erum ávallt velkomin að stíga fæti okkar
á lausa jörð draumalandsins, ferðast með
honum skamma eða lengri stund, hann
krefst hins vegar frumkvæðis af okkar
hálfu, að við gefum sér tíma. En það er
einmitt tíminn sem við horfum svo í og
eigum svo erfitt með að gefa öðrum.
Tarkovsky er heiðarlegur gagnvart áhorf-
endum, því hann er trúr sjálfum sér.
Hann reynir ekki að þóknast fjöldanum,
fremur en ljóðskáld sem veit að ljóða
þess verður aðeins notið ef andinn er
sannur, - tónninn hreinn.
Andrei Tarkovsky fæddist í Zavorzje í
Ivanovhéraði í Rússlandi árið 1932 og
ólst upp í Peredelkino, listamannahverfi í
útjaðri Moskvu. Faðir hans, Arsenij
Tarkovsky, er vel þekkt ljóðskáld á
rússneska tungu. Nokkur ljóða hans eru
flutt í Speglinum og Stalker. Foreldrar
Andreis slitu samvistum er hann var enn
ungur að árum, en hann hefur ávallt
haldið nánu sambandi við foreldra sína,
og móðir hans reyndist honum mikill
styrkur á námsárum hans.
Tarkovsky fékkst við tónlist, myndlist
og höggmyndalist áður en hann snéri sér
alfarið að kvikmyndagerð, og lagði um
stund skeið á arabísku og landafræði.
Árið 1954 sótti hann um inngöngu í Kvik-
myndaskólann í Moskvu, VGIK, og lauk
þaðan prófi árið 1960. Tveimur árum
síðar, þá næstum þrítugur, gerði hann
fyrstu kvikmynd sína í fullri lengd, Æsku
Ivans, og vann hún til fjölda alþjóðlegra
verðlauna, fékk meðal annars Gullljónið
í Feneyjum.
Tarkovsky naut þegar hér var komið
sögu mikillar virðingar í heimalandi sínu.
Því reyndist honum ekki erfitt að fjár-
magna stórmyndina um helgimyndar-
málarann Andrei Rublov. Hann rak
smiðshöggið á hana árið 1966. Það liðu
hins vegar fimm ár þar til hún fékkst
sýnd, vegna þess að kerfið komst að
þeirri niðurstöðu að sagnfræði Tark-
ovskys væri í meira lagi léttvæg og það
sem verra var, að myndin þótti einkar
óþjóðleg, þótt gefa ranga mynd af
rússneskri þjóðarvitund. Samt, eða
kannski einmitt þess vegna, átti Andrei
Rublov eftir að afla höfundi sínum fjölda
alþjóðlegra viðurkenninga. Svo ég haldi
nú áfram að vitna í góða menn: Öll þjóð-
leg list er vond, öll góð list er þjóðleg.
Þriðja mynd Tarkovskys, Solaris,
hlaut svo sérstök verðlaun í Cannes 1972.
Hún er byggð á skáldsögu eftir Stanislaw
Lem, og var eins konar svar austursins
við stórvirki Stanley Kubriks, Ódyseifs-
ferð 2001. í þetta skiptið voru ráðamenn
nokkuð sáttir við sinn mann og til marks
um það eru til dæmis sýningar á mynd-
inni í Laugarásbíói um árið, fyrir milli-
göngu sovéska sendiráðsins hér á landi.
Árið 1975 hófst Tarkovsky handa við
gerð Spegilsins, sjálfsævisögulegrar
myndar, sem margir fengu lítinn botn í
vegna flókinnar uppbyggingar. Sovéskir
gagnrýnendur brugðust hinir verstu við
og grófu markvisst undan velgengni
hennar á almennum markaði. Enda fór
það svo að Spegillinn fékk aðeins tak-
markaða dreifingu í Sovét, og öll sala til
annarra landa var bönnuð þar til 1978, er
hún var sýnd í París að höfundi viðstödd-
um. Tarkovsky lét þar í ljós áhyggjur af
þróun mála heima fyrir, en gat þess jafn-
framt að óþœgir kvikmyndahöfundar
ættu í raunverulegum erfiðleikum, hvar
sem þeir legðu stund á listgrein sína.
Þrátt fyrir erfiða starfsaðstöðu tókst
Tarkovsky að ljúka við Stalker 1979, og
örlögin höguðu því svo þannig, að það
varð sfðasta kvikmynd hans í föður-
landinu. Hún er frjálsleg útfærsla á skáld-
sögu eftir bræðurna Strugatsky, sem á
ensku ber heitið Picnic by the Roadside.
Nostalghia var gerð á Ítalíu 1982. ítal-
ski handritaskrifarinn Tonino Guerra var
Tarkovsky til aðstoðar við handrits-
gerðina. Það er eftirtekarvert að fyrsta
kvikmynd Tarkovskys vestan tjalds skuli
fjalla um heimþrá, en merking orðsins
nostalgía felur ekki aðeins í sér þrána
eftir liðinni tíð, heldur nær hún einnig
yfir sálsýkina sem við nefnum heimþrá
og hrjáir íslendinga og Pólverja hvað
mest þjóða. í Nostalghiu bar fundum
Erlands Josephsonar og Tarkovskys fyrst
saman. Samstarf þeirra hélt svo áfram í
Fórninni, sem var tekin á Gotlandi í Sví-
þjóð árið 1985. Hún var svo frumsýnd í
Cannes vorið 1986 og hefur víðast hvar
hlotið lof áhorfenda sem gagnrýnenda.
Tarkovsky svaraði nokkrum spurningum
varðandi Fórnina í París síðastliðið vor:
„Viðfangsefni mitt að þessu sinni er
það sem ég álít brýnast að benda fólki á,
en það er hversu lítið rúm er fyrir and-
lega reisn í menningu okkar. Við höfum
þanið út þekkingu okkar, bætt við okkur
veraldlegum verðmætum og staðið fyrir
alls kyns tilraunum með efnið, án þess að
gera okkur fulla grein fyrir þeirri hættu
sem felst í að svipta manninn andlegri
hæfni sinni. Mannkynið er þjáð, en það
veit ekki hvers vegna. Ég vil sýna að
maðurinn er fær um að endurreisa stoðir
lífs síns með því að endurnýja sáttmála
sinn við sjálfan sig og uppsprettu sálarlífs
síns. Og ein leið til þess að endurheimta
siðferðileg heilindi - er að vera reiðubú-
inn til þess að fórna sjálfum sér, - að
leggja sjálfan sig að veði.“
Fórnin hefur þegar verið sýnd hér á
landi, að vísu aðeins í fjóra daga, og óvíst
er hvenær okkur gefst næst tækifæri til að
upplifa þetta magnaða verk. Kannski eru
fjórir dagar einmitt raunhæfur mæli-
kvarði á þörf íslendinga fyrir siðferði-
legar ábendingar á borð við Fórnina, sem
þar að auki er ekki í eldflaugatakti sam-
tímans. Við höfum verið ofalin á annars
konar myndmáli, annars konar hrynj-
andi. Þess vegna urðu svonefndar mánu-
dagsmyndir að sérvitringafóðri og þess
vegna þótti það á sínum tíma fjárhags-
lega óhagkvæmt að teygja á langinn sýn-
ingar á myndum á borð við Dauðann í
Feneyjum eftir Visconti og Interiors eftir
Woody Allen. Hvorug þeirra náði vinnu-
viku.
Tarkovsky á aldrei eftir að verða hvers
manns hugljúfi, það þarf ekki glöggan
mann til þess að gera sér grein fyrir því.
Ef smekkur fjöldans er ávallt hinn góði
og rétti smekkur, þá er ég dálítið upp
með mér að hafa stöku sinnum vondan
smekk. Hins vegar eru þessar vangavelt-
ur að sjálfsögðu óþarfar, því svo mikið
tel ég mig þó vita, að í listum er ekkert til
sem heitir rétt eða rangt.
Guðrún Gísladóttir og
sænski leikstjórinn
Erland Josephson í
hlutverkum sínum í
Fórninni. Erland
Josephson sagði að
Islendingar væru
vitlausir ef þeir notuðu
ekki Guðrúnu meira.
64 HEIMSMYND