Heimsmynd - 01.11.1987, Blaðsíða 34

EFNAHAGSMÁL
EFTIR BIRGI BJÖRN SIGURJÖNSSON
GÓÐÆRIEÐAHALLÆRI?
/ raunverulegu góðœri situr manneskjan í öndvegi . . .
í gamla daga höfðu orðin „góðæri“ og
„hallæri“ skýrari merkingu en nú á dög-
um. Með orðinu góðæri var til dæmis
vísað til þess, þegar vel heyjaðist til
sveita til að fóðra skepnur á vetrum og
þegar vel veiddist á sjó. I góðæri var ein-
faldlega mikið framleitt og unnt að seðja
marga munna. Þegar talað var um hall-
æri var átt við mjög lélegt árferði til sjáv-
ar og sveita; þegar sláttur gekk illa og lít-
ið veiddist. Á tímum hallæris varð mat-
arskortur og hungursneyð og hvers kyns
sóttkveikjur felldu fjölda landsmanna.
Ég er að tala um það tímabil sögunnar,
þegar sjálfsþurftarbúskapur var ríkjandi
grundvöllur efnahagsskipulagsins á Is-
landi.
I sögulegu samhengi getum við nú full-
yrt, að bæði góðærið og hallærið hafi áð-
ur fyrr skapað jarðveg framsóknar í ís-
lensku atvinnulífi. í góðærinu skapaðist
sparnaður sem leiddi til fjárfestinga í nýj-
um atvinnuháttum en á hallæristímum
voru menn knúnir til að leita nýrra leiða
til að byggja afkomu sína á. Þannig má
hugsa jákvætt og segja að jafnvel í hall-
ærinu búi þjóðfélagslegt afl sem beri
okkur fram á við.
Orðin góðæri og haliæri í dag eru flók-
in. . .
í blönduðu markaðshagkerfi nútímans
er flóknara að skilgreina góðæri og hall-
æri. Mikill fiskveiðiafli og mikil fram-
leiðsla innlendra landbúnaðarafurða eru
varla atriði sem minnst er á í nútíma um-
ræðu um góðæri. Þeir einfeldningar sem
halda að mikil framleiðsla landbúnaðar-
afurða sé merki um góðæri fá að heyra
að slíkt ástand sé einungis vegna þess að
verð þessara afurða sé falsað; að þetta sé
eins konar atvinnubótavinna með niður-
greiðslum frá samfélaginu. Hvorki mikil
landbúnaðarvöruframleiðsla né mikil
innlend neysla á slíkum matvörum á
hvert mannsbarn þykir bera vott um
góðæri. Þvert á móti er sagt af forystu-
mönnum þjóðarinnar, að mikil fram-
leiðsla og neysla á landbúnaðarafurðum
sé merki um „óréttlætanlega" mismunun
atvinnuveganna, tekjutilfærslu frá neyt-
endum til bænda og misheppnuð afskipti
ríkisvaldsins af markaðnum og er þá er'
ekki minnst á hina slæmu ofbeit landsin.
sem þessi framleiðsla hefur kallað yfir
okkur.
Mikil framleiðsla og neysla matvöru
þarf sem sagt alls ekki að vera merki um
góðæri í samtímaumræðu. í þessari um-
ræðu er mælistika góðærisins falin í skil-
yrðum markaðshagkerfisins en byggir
ekki á einföldum forsendum sjálfsþurft-
arbúskaparins. Góðæri verður ekki til
staðar fyrir þá sök að okkur takist að
framleiða nóg til að fullnægja „þörfum"
allra þegnanna fyrir atvinnu og lífsfram-
færi. Sjónarmið um þarfir skipta nú á
tímum engu máli heldur óskir þeirra um
vörur og þjónustu sem eiga það sem aðr-
ir girnast (þetta „það“ má kalla peninga
til einföldunar).
Peningarnir og góðærið
Hlutverk peninganna er auðvitað
merkilegt þegar við tölum um góðærið.
Á meðan magn af peningum stendur í
eðlilegu jafnvægi við magn framleiðslu í
hagkerfi, þar sem full frjáls samkeppni
ríkir, þá eigum við að vænta þess, að
þeir eignist vörurnar sem mest vilja
borga fyrir þær í þeirri forgangsröð. En
eins og við vitum er stöðugt verið að búa
til peninga og þessir nýju peningar leiða
til hærra vöruverðs og verðgildi pening-
anna rýrnar. Þannig geta peningarnir,
sem eru forsenda markaðskerfisins, líka
ruglað gangverk þess og skapað verð-
bólgu (en verðbólga er víst eini núlifandi
sameiginlegi óvinur fjármagnseigenda og
verkalýðs). En einmitt í peningunum,
sem á yfirborðinu virðast valda verð-
bólgu og öðrum kreppueinkennum vel-
ferðarríkisins, býr merkilegt hreyfiafl
markaðshagkerfisins til að skapa skilyrði
hagvaxtar. Auðveldlega má sýna fram á
að hnignun og vöxtur eiga sömu rætur í
blönduðu hagkerfi þótt það hljómi mót-
sagnakennt.
Góðæri - fyrir hvern?
Peningar og ávöxtun þeirra eru hinir
sönnu húsbændur markaðskerfisins. Góð
raunávöxtun peninganna er fyrir mörg-
um hagspekingum bæði forsenda góðær-
is og stöðugleika. Þegar öllu er á botninn
hvolft snýst einmitt umræða fjölmiðl-
anna í dag mikið um þetta „góðæri pen-
inganna“ eða meint skilyrði þess.
í orðinu góðæri býr meining um eftir-
sóknarvert ástand. En góðæri pening-
anna er einskis virði fyrir eignalausa.
Þeim kæmi betur góðir atvinnumögu-
leikar og mikil og ódýr matvælafram-
leiðsla sér og sínum til framfæris. Þetta
stillir upp góðærishugtökum tveggja tíma
í sögulega mótsögn. Og þegar við skoð-
um þróun umræðunnar um góðæri og
hallæri blasir við að einstaklingurinn og
hagsmunir hans eru ekki miðja og
útgangspunktur umræðunnar í dag held-
ur hagsæld peninganna í ýmsum mynd-
um þeirra.
Baksvið góðærisins (hallærið)
Þetta beinir sjónarhorninu að hugtak-
inu „hallæri", sem lítið er notað. Orðið
hallæri hefur málfarslega beinna sam-
hengi við afkomu (eða ástand) einstakl-
inga heldur en orðið góðæri (t.d. „hall-
ærislegur“). Peningalegt hallæri vísar til
persónulegs peningaskorts. Peninga-
skortur er hins vegar ekki til sem þjóð-
hagslegt fyrirbrigði, þar sem ávallt eru
framleiddir jafn miklir peningar í hveiju
þjóðfélagi og eftirspurn er fyrir. Hallæri
peninganna eða eigenda þeirra gengur
ekki upp í málinu. Þetta varpar einmitt
ljósi á peningahyggju samfélagsins og
það hvernig hún byrgir okkur sýn um
vandamál þjóðfélagsins.
Hver skoðar líf fólksins í landinu í
hinu meinta góðæri? Allir vita að launa-
taxtar eru lágir og framfærslubyrði þann-
ig að tvenn laun þarf til að reka hvert
heimili, ef gengið er út frá viðmiðunar-
grunni vísitölufjölskyldunnar. Þetta hlýt-
ur að vera mælikvarði á hallæri, enda
þótt þetta sama fólk lifi á tímum 7,6 pró-
sent hagvaxtar! Og á þessum tímum góð-
æris á Islandi, þegar raunávöxtun pen-
inga slær heimsmet, stingur í augun að
kaupmáttur kauptaxta lækkar um 19 pró-
sent árið 1983, um 7,6 prósent árið 1984,
stendur í stað 1985 og hækkar aðeins um
3,3 prósent á árinu 1986. ísland er enda
að verða frægt sem láglaunaland: Singa-
púr norðursins. Lág láun leiða af sér
tvennt: annars vegar að vinnudagur fólks
gerist æ lengri og foreldrar eru þvingaðir
til að vera æ meira fjarri ungum börnum
og hins vegar að atvinnurekendur gera
kröfur um að fá hömlulaust að flytja inn
farandverkafólk til að anna aukinni eftir-
spurn (hagfræðingar munu sjálfsagt segja
34 HEIMSMYND