Ársrit um starfsendurhæfingu - 2013, Blaðsíða 45

45www.virk.is
STARFSENDURHÆFING Í ALÞJÓÐLEGU SAMHENGI
frammi fyrir því að sá hópur einstaklinga
sem ekki tekur þátt á vinnumarkaði
vegna heilsubrests fer sífellt stækkandi.
Við þetta bætist sú staðreynd að hlutfall
eftirlaunaþega á eftir að hækka verulega
á næstu áratugum. Að óbreyttu mun því
hlutfall vinnandi fólks verða mun lægra í
framtíðinni en nú er og færri munu skapa
verðmæti og greiða skatta til að standa
undir þeim lífsgæðum og því velferðarkerfi
sem við viljum viðhalda.
Þessi þróun hefur átt sér stað á löngum tíma
og fyrir síðustu aldamót endurskoðuðu
mörg lönd innan OECD kerfi örorku-
lífeyris og stuðnings, til að auka virkni
og þátttöku fólks með skerta starfsgetu á
vinnumarkaði. Þau mátu stöðuna þannig
að ef ekkert yrði að gert hefði samfélagið
ekki efni á þeirri velferðferðarþjónustu
sem við viljum byggja upp bæði innan
heilbrigðis- og menntakerfisins, ásamt
framfærslustuðningi við þá einstaklinga
sem enga möguleika hafa til þátttöku á
vinnumarkaði.
Ástæður þess að æ fleiri einstaklingar
hætta á vinnumarkaði vegna örorku eru
fjölmargar og í raun er oft um að ræða flókið
samspil þátta þar sem erfitt getur verið að
greina orsakir og afleiðingar. Gríðarleg
fjölgun einstaklinga sem glíma við geð-
ræna sjúkdóma af ýmsum toga vekur
þó sérstaka athygli og oft er um að ræða
mjög ungt fólk sem fær jafnvel úrskurð um
örorku til lengri tíma. Geðræn vandamál
eru nú stærsta ástæða örorku í flestum
OECD-ríkjum. Í Danmörku, Hollandi,
Svíþjóð og Sviss glímir um helmingur þeirra
sem fara á örorku í fyrsta skipti við geðræn
vandamál. Hér á landi eru geðraskanir
í 37% tilfella helsta orsök örorku hjá
örorkulífeyrisþegum Tryggingastofnunar
ríkisins, en þetta hlutfall var um 34% á
árinu 2001. Þegar aldurshópurinn yngri
en 30 ára er skoðaður hér á landi eru
geðraskanir stærsti flokkurinn, eða um
62%. Innan margra ríkja OECD hefur ekki
tekist að ná tökum á þessum vanda með
stefnumótun eða öðrum aðgerðum. OECD
hefur bent sérstaklega á þá staðreynd að
ónóg þekking sé til staðar um orsakir og
afleiðingar vandans og full þörf sé á að
skoða hann betur út frá rannsóknum og
reynslu. Meðal annars hefur verið bent á
eftirfarandi þætti í þessu samhengi:
• Aukin þekking og viðurkenning
á geðrænum sjúkdómum innan
samfélagsins.
• Breytt viðhorf til geðrænna
sjúkdóma innan heilbrigðis-
og félagskerfisins.
• Aukin geta og þekking til
greiningar. Í þessu samhengi
hafa menn líka bent á þá
tilhneigingu að greina sem
sjúkdóma og heilsufarsleg
vandamál þætti sem áður voru
taldir tengjast hegðun og
viðhorfum einstaklinga – með
réttu eða röngu. Sumir vilja meina
að slík þróun sé varhugaverð og til
þess gerð að sjúkdómsvæða
aðstæður einstaklinga í meira mæli
en gott er, sem geti dregið úr virkri
þátttöku þeirra í samfélaginu og á
vinnumarkaði.

Í mörgum löndum hefur örorkulífeyrir
verið síðasta úrræðið fyrir einstaklinga
sem ekki geta tekið þátt á vinnumarkaði,
af ástæðum sem oft tengjast þróun í
opinberri stefnumörkun eða breytingum
á vinnumarkaði. Dæmi um slíkt eru
eftirfarandi:
• Breytingar á fyrirkomulagi
atvinnuleysisbóta og/eða
félagslegum stuðningi þar sem
skilyrði til bótagreiðslna eru
hert og meiri kröfur gerðar til þess
að einstaklingar séu í virkni eða
virkri atvinnuleit. Þetta hefur
fækkað einstaklingum á
atvinnuleysisbótum en
afleiðingin getur líka orðið
fjölgun einstaklinga á örorkulífeyri
þar sem minni kröfur hafa verið
gerðar til þátttöku og virkni.
• Hækkandi eftirlaunaaldur hefur
fjölgað einstaklingum á örorkulífeyri.
• Tækniþróun og menntunarkröfur
hafa fækkað atvinnumöguleikum
þeirra sem eru með litla menntun
og í þeim hópi eru hlutfallslega
flestir örorkulífeyrisþegar.

Kreppa undanfarinna ára hefur aukið
vandann verulega og því er mikilvægt
að stefnumörkun og aðgerðir vestrænna
velferðarsamfélaga miði að því að koma í
veg fyrir að einstaklingar fari á örorkulífeyri.
Þetta má gera með aukinni þjónustu,
auknum tækifærum á vinnumarkaði og
uppbyggingu á stuðningskerfi sem hvetur
til aukinnar atvinnuþátttöku einstaklinga
með skerta starfsgetu.
3. Endurskoðun og flækjustig
Mikil endurskoðun á fyrirkomulagi
þjónustu og fjárhagslegs stuðnings við ein-
staklinga með skerta starfsgetu hefur átt
sér stað bæði í Evrópu og Norður-Ameríku
á undanförnum 20 árum. Breytingar í
þessum málaflokki eru hins vegar flóknar
og mörgum þjóðum hefur reynst tímafrekt
og erfitt að finna árangursríkar leiðir.
Ástæður þess eru m.a. eftirfarandi:
Það getur verið erfitt að samhæfa 1.
höfuðmarkmiðin með uppbyggingu
kerfisins, því þau eru í eðli sínu ólík og
geta unnið hvort gegn öðru. Annars
vegar vilja menn tryggja einstaklingum
með skerta starfsgetu öryggi og góða
framfærslu og hins vegar byggja upp
hvatningu til meiri atvinnuþátttöku
þessa hóps og aðstoða einstaklinga til
þátttöku á vinnumarkaði eins fljótt og
unnt er í kjölfar veikinda eða slysa.
Sá hópur sem þarf aðstoð 2.
samanstendur af mjög ólíkum
einstaklingum með fjölbreyttan
bakgrunn, vandamál og þarfir.
Ólíkar aðferðir þarf til að virkja og
hvetja þessa einstaklinga og þarfir
þeirra fyrir stuðning og þjónustu eru
mismunandi.
Mikill fjöldi aðila og stofnana kemur 3.
með einum eða öðrum hætti að
þjónustu og stuðningi við einstaklinga
með skerta starfsgetu – ekki eingöngu
þeir sem greiða bætur eða veita
þjónustu á sviði starfsendurhæfingar
heldur einnig heimilislæknar og
heilbrigðiskerfið í heild sinni, atvinnu-
rekendur, félagslega kerfið og fleiri
aðilar. Hér reynir því á samhæfingu
og samstarf fjölda ólíkra aðila sem oft
hafa ólíkra hagsmuna að gæta.
Breyting á einum þætti kerfisins 4.
hefur áhrif á aðra þætti sem flókið
getur verið að gera sér grein fyrir,
greina og rannsaka. Þannig getur
samdráttur í heilbrigðisþjónustu haft
veruleg áhrif á hvaða árangri er hægt
að ná í starfsendurhæfingarþjónustu.