Ársrit um starfsendurhæfingu - 2013, Blaðsíða 48

48 www.virk.is
UPPLÝSINGAR
ST
A
RF
SE
N
D
U
RH
Æ
FI
N
G
Í
A
LÞ
JÓ
Ð
LE
G
U
S
A
M
H
EN
G
I
stíga skrefið út á vinnumarkaðinn því þeir
vita að þeir hafa trygga framfærslu ef í ljós
kemur að þeir ráða ekki við launað starf
(OECD, 2010). Að lokum hafa Noregur og
Ungverjaland boðið einstaklingum upp á
tímabundinn endurhæfingarlífeyri, sem
er hærri en örorkulífeyrir en háður þeim
skilyrðum að viðkomandi einstaklingur
taki virkan þátt í endurhæfingu með
það að markmiði að auka þátttöku á
vinnumarkaði (OECD, 2010).
4.3 Að meta getu til starfa en ekki
vangetu
Í gegnum tíðina hefur kerfi örorkulífeyris
bæði hér á landi og víða erlendis verið
byggt upp með það að meginmarkmiði að
tryggja einstaklingum sem ekki geta starf-
að tiltekna framfærslu. Í samræmi við þetta
hefur ákvörðun um rétt til örorkulífeyris
verið byggð á mati á vangetu en ekki
mögulegri getu. Við mat og ákvörðun hefur
því oft verið einblínt á sjúkdómsgrein-
ingar og mögulegar hindranir. Þetta kerfi
er ekki hvetjandi og ef við ætlum að draga
úr fjölgun einstaklinga á örorkulífeyri
verður að viðhafa aðra nálgun, sem felst
í því að meta getu einstaklinga til starfa
og hvetja þá og styðja til að nýta getu
sína og styrkleika á vinnumarkaði eins
og mögulegt er. Þessi aðstoð þarf hins
vegar að vera í boði snemma í ferlinu
og helst áður en einstaklingur missir
vinnusamband vegna heilsubrests.
En hvað þýðir það að meta starfsgetu
en ekki vangetu til starfa? Læknar hafa
í mörgum tilfellum þurft að leggja mat á
vangetu út frá einu viðtali við einstakling
eða jafnvel skoðun á pappírum og þá
stundum notast við spurningalista með
tiltekinni stigagjöf. Því hefur verið haldið
fram að mat á getu sé ekki flóknara en
svo að snúa formerkjum mats á vangetu
við, þannig að ef niðurstaðan er sú að
hlutfall örorku sé 60% þá sé getan 40%
— en er það virkilega svona einfalt?
Staðreyndin er sú að ef meta á getu á
raunhæfan hátt verður að taka tilliti til
fleiri og flóknari breyta, sem gerir matið að
mörgu leyti flóknara og tímafrekara. Skoða
þarf möguleika og störf á vinnumarkaði
og eins er óraunhæft að meta starfsgetu
án þess að einstaklingurinn fái viðeigandi
aðstoð og tækifæri til að efla styrkleika
sína og takast á við þær hindranir sem
eru til staðar vegna afleiðinga sjúkdóma
eða slysa. Til að meta starfsgetu á
sanngjarnan hátt þarf að láta reyna á
hana og hugsanlega hafa áhrif á og breyta
ýmsum þáttum, bæði hjá einstaklingnum
sjálfum og í umhverfi hans. Mat á
starfsgetu snýst t.d. um að tengja
saman möguleika einstaklings, þrátt fyrir
heilsubrest og ýmsa þætti í umhverfi hans
og á vinnumarkaði, sjá mynd 1.
að því að aðstoða einstaklinginn við að
takast á við hindranir ásamt því að vinna
með og efla styrkleika viðkomandi.
Það að meta getu til starfa frekar en
vangetu krefst því bæði breytinga á
matskerfi og matsferlum og einnig breyttra
viðhorfa og hugsunar í samfélaginu.
Einnig þarf að tryggja öllum einstaklingum
góðan og skilvirkan þjónustuferil í
starfsendurhæfingu þar sem markmiðið
Starfsgeta snýst því ekki eingöngu um
einstaklinginn sjálfan heldur einnig um
möguleika og tækifæri í síbreytilegu
umhverfi. Til dæmis eru mörg dæmi þess,
bæði hér á landi og í öðrum löndum,
að einstaklingar sem glíma við erfiða
sjúkdóma eða meðfæddar skerðingar hafi
öðlast fulla vinnugetu með betri aðstoð og
auknum möguleikum í upplýsingatækni.
Ef meta á starfsgetu einstaklinga er oft
um það að ræða að meta þá getu sem
er til staðar þrátt fyrir langvinna sjúkdóma
af ýmsum toga. Geta og möguleikar
einstaklinga koma ekki alltaf fram í
einangraðri skoðun á sjúkdómum eða
einkennum eða í einu viðtali. Ein leiðin til
að meta starfsgetu er að athuga á tilteknu
tímabili hvað einstaklingurinn getur gert.
Þetta þarf að gera í starfsendurhæfingu
þar sem einstaklingi er tryggð aðstoð sem
tekur á bæði líkamlegum, andlegum,
félagslegum og umhverfislegum þáttum
með þverfaglegri aðkomu ýmissa
sérfræðinga eftir aðstæðum og þörfum
hvers og eins. Hér er góð og skipuleg
upplýsingaöflun yfir tíma mikilvæg. Þetta
ferli getur oft tekið talsverðan tíma þar
sem staðan er greind og metin og unnið
er að vinna að því að takmarka hindranir
sem eru til staðar og efla getu og styrkleika
einstaklinga ásamt því að finna þeim stað
við hæfi á vinnumarkaði. Það er aðeins
í gegnum slíkt ferli sem við getum á
sanngjarnan hátt metið getu einstaklinga
til starfa á vinnumarkaði.
4.4 Framfærslukerfi sem hvetur en
letur ekki
Mikilvægt er að bótakerfi örorkulífeyris
hvetji til þátttöku á vinnumarkaði og að
almennt sé það grundvallarsjónarmið
við lýði í samfélaginu að það sé á ábyrgð
hvers einstaklings að sjá fyrir sér með
þátttöku á vinnumarkaði, svo fremi sem
slík þátttaka sé einstaklingnum möguleg.
Sérhver einstaklingur þarf því að bera
ábyrgð á því að leggja sig fram um að ná
árangri og nýta sér þá aðstoð sem honum
stendur til boða til að hámarka eigin
möguleika á vinnumarkaði. Það er síðan
velferðarkerfisins að sjá um að aðstoða
þá sem ekki hafa möguleika til þátttöku.
Það er ekki einfalt að byggja upp
framfærslukerfi sem tryggir einstaklingum
sem ekki geta tekið þátt á vinnumarkaði
Mynd 1
Geta einstaklings
Möguleikar á
vinnumarkaði
Störf og verkefni
Starfsgeta