Bændablaðið - 19.09.2019, Blaðsíða 47

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. desember 2019 47
til varðveislu og þótti safinn einstak-
lega bakteríu- og sveppadrepandi
og hún kölluð planta eilífðarinnar.
Einnig var til siðs í Egyptalandi til
forna að hafa með sér aloe-plöntu
í jarðarfarir sem tákn um eilíft líf.
Þegar plantan blómstraði var það
merki um að hinn látni hefði lokið
hættulegri siglingu gegnum undir-
heima og náð að ströndum Duat eða
handan heimsins.
Á papírus frá borginni Eber og
1550 árum fyrir kristburð er talað
um að aloe sé bólgu- og kvalastill-
andi.
Súmverskar leirtöflur frá
borginni Akkad frá því milli 2100
og 2200 fyrir Krist benda til notkun-
ar á aloe til lækninga. Heimildir frá
svipuðum tíma frá borginni Nippur
í Mesapótamíu benda til svipaðra
nytja auk þess sem þar segir að hin
guðlega planta aloe sé góð til að
hrekja út illa anda og djöfla sem
tekið hafa sér bólfestu í líkama
manna.
Plöntunnar er getið á Athar-
vaveda-ritum Hindúa frá um 1200
fyrir upphaf okkar tímatals og hún
kölluð þögli græðarinn.
Alexander mikli, uppi 356 til 323
fyrir Krist, þekkti til græðandi eig-
inleka plöntunnar og flutti með sér
aloe-plöntur í pottum á vögnum í
landvinningaferðum sínum. Sagt er
að Alexander hafi særst illa af ör og
sárið gróið illa þar til það var smurt
með aloe-safa. Aristóteles, kennari
Alexanders, sannfærði hann í fram-
haldinu um að hernema Socotra-
eyjar í Indlandshafi og tryggja sér
þannig nógan aðgang að aloe og
freskum safa plöntunnar til að græða
sár hermanna sinna.
Rómverjar þekktu græðandi
mátt plöntunnar og rómverski
grasafræðingurinn og læknirinn
Pedanius Dioscorides sem var uppi
á tíma Nerós keisara ferðaðist um
Austurlönd til að kynna sér plöntu-
lækningar. Í lækningabók sinni
De Materia Medica segir hann
aloe vera eina af sínum uppáhalds
lækningaplönt-
um og ráðlegg-
ur hana við
margs konar
mannameinum
eins og sárum,
iðraverkjum,
bólgum í gómi,
liðverkjum, húð-
kláða, sólbruna
og hárlosi.
Pliny eldri,
23 til 79 fyrir
Krist, segir í nátt-
úrufræði sinni að
besta leiðin til að
lægja blæðandi
niðurgang sé
að sprauta aloe-
smyrsli upp í enda-
þarminn.
Talið er að
plantan hafi borist til Kína og annarra
Austurlanda fjær með kaupmönn-
um eftir Silkileiðinni. Kínverski
stjörnufræðingurinn Shi-Shen, sem
meðal annars rannsakaði loftsteina
og var uppi á fjórðu öld fyrir Krist,
þekkti til plöntunnar. Hann sagði
að aloe-plantan væri hluti af dag-
legu lífi Kínverja og að hún skap-
aði samhljóm í tilverunni. Markó
Póló sagði frá plöntunni í ferðabók
sinni og sagði hana mikið notaða
til lækninga í Austurlöndum fjær.
Plantan er einnig í hávegum höfð í
Japan og kölluð konunglega jurtin
og samúræjar notuðu safa hennar
sem græðandi krem.
Aloe er getið nokkrum sinn-
um í Gamla testamentinu. Í
Ljóðaljóðunum 4:14 „nardus og
saffran, ilmreyr og kanel, myrru
og alóe og allar dýrustu ilmjurtir“,
Orðskviðunum 7:17 „Myrru, alóe og
kanel hef ég stökkt á hvílu mína.“
og Sálmunum 7:9 „Allur skrúði þinn
angar af myrru, alóe og kassíu, þú
gleðst af strengleik úr fílabeinshöll-
um.“ Grasafræðingar telja að þar
sé þó um nafnarugling að ræða og
að viðkomandi planta sé ekki aloe-
tegund heldur tré sem á latínu kall-
ast Aquilaruia
malaccens is
eða A. agall-
ocha en þær
plöntur virð-
ast ekki hafa
íslenskt heiti.
Á ensku kall-
ast A. malac-
ceensis eaglewood tree, aloes wood
og paradísar tré í íslenskri þýðingu.
Samkvæmt mið-austurlenskri
þjóðsögu er aloe-tréð upprunnið í
aldingarðinum Eden og eina tréð sem
enn er til úr þeim garði. Sagan segir
að Adam hafi haft með sér græðling
af trénu og gróðursett hann þar sem
hann og Eva settust að eftir brott-
reksturinn úr Paradís.
Nunnan, sjáandinn, tónskáldið
og rithöfundurinn Hildigerður frá
Bingen, sem var uppi í kringum 1100
eftir Krist, sagði að aloe læknaði
margs konar sýkingar, mígreni og
græddi sár.
Sagt er að Kristófer Kólumbus og
fleiri kapteinar hafi haft aloe-plöntur
í pottum í löngum siglingum til að
græða sár skipverja og vitað er að
spænskir Jesúítamunkar á sextándu
öld voru duglegir að dreifa plönt-
unni á svæði sem hún fannst ekki
fyrir. Eftir að Maya-indíánar í Mið-
Ameríku kynntust plöntunni í gegn-
um kristniboða kenndu þeir hana við
æskubrunninn.
Nafnaspeki
Aloe vera-plantan á sér nokkur sam-
heiti á latínu og þar á meðal heiti
eins og A. barbadensis, Aloe indica
Royle, Aloe perfoliata var. vera og A.
vulgaris. Auk þess sem hún gengur
undir fjölda alþýðuheita eins og kín-
verskt aloe, Indíána eða Barbados
aloe, eld aloe og skyndihjálpar
plantan. Auk þess sem plantan
hefur verið kölluð þögli græðarinn
og læknirinn í blómapottinum.
Latneska ættkvíslarheitið Aloe er
komið úr arabísku alloeh eða hebr-
esku halal og þýðir bitur og glans-
andi safi eða efni. Tegundarheitið
vera þýðir sannleikur.
Á íslensku þekkjast heitin
blaðlilja, biturblöðungur, remmulilja
og er hún líka kölluð alóa.
Nytjar
Í dag eru unnar margs konar húð- og
snyrtivörur og græðandi smyrsl úr
plöntunni og úr henni er unnið gel
sem er notað í jógúrt, drykkjarvörur
og ýmiss konar eftirrétti. Áður fyrr
var gel úr plöntunni selt sem hægða-
losandi en í dag er það bannað þar
sem mikil inntaka á aloe getur verið
hættuleg og haft slæmar aukaverk-
anir. Reyndar eru fáar ef nokkrar
rannsóknir sem sýna að neysla á aloe
í gegnum munninn sé holl.
Ræktun og umhirða
A.vera er vinsæl pottaplanta hér á
landi og ætti raunar að vera til á öllum
heimilum vegna græðandi eiginleika
sinna. Planta er auðveld í ræktun og
fátt sem drepur hana nema þá helst
ofvökvun. Hún kýs sandblendna
og fremur rýra
mold, sem má
þorna á milli á
milli vökvanna,
og bjartan stað
en ekki endi-
lega beina sól og
kjörhiti hennar
er 15°C plús. Auðvelt er að fjölga
plöntunni með hliðarsprotum.
Aloe á Íslandi
Í öðru bindi Tíðinda um stjórnarmál-
efni Íslands 1870 er ská yfir lækn-
isdóma, sem lyfsölumenn mega
ekki selja með „meiri ávinningi,
þegar þeir eru keyptir fyrir borgin
útí hönd, og keyptir er eins mikið
að vikt, og tiltekið er við hverja
vörutegundum sig, og þaðan meira,
en 331/3 af hundrað fram yfir það
verð, sem þeir fengist fyrir ef þeir
væru pantaðir frá kaupmönnum
þeim í Hamborg eða Kýbekk,
sem selja ótilbúna læknisdóma.“
Í framhaldinu fylgir listi yfir slíka
læknisdóma þar sem má finna Aloe
eða alóe.
Í Búnaðar-
ritinu 1894 er
grein eftir Stefán
Sigfússon sem
nefnist Um hina
helztu sjúkdóma
og kvilla búpen-
ings vors, sjer i
lagi innvortis,
og nokkur ráð
og lyf við þeim.
Í greininni segir
að aloe-tiktúra
sé góð við þurr-
um og sprungn-
um júgrum og
spenum.
„Sprung ur
þær sem skepn-
ur títt fá í þurrum
og heitum sumr-
um, er einkar
gott að bera fótafeiti á sem fáeinir
dropar af karbólolíu hafa verið látn-
ir drjúpa í; svo er og glycerin got
til hins sama; en sjeu sprungurnar
djúpar, er ráðlagt að „pensla“ þær
með „aloe-tinktúri eða fínsteyttu
álúni hrærðu í eggjahvítu. Annars
er gamalt og gott ráð við öllum
sprungum og sárum á spenum vall-
humalssmyrsl, er vænta má að allir
kunni að búa til.“
Á árunum milli 2000 og 2009 er
mikið fjallað um hollustu aloe-af-
urða í íslenskum fjölmiðlum, bæði
í umfjöllunum og í auglýsingum.
Afurðir plöntunnar eru mærðar sem
allra meina bót en minna fer fyrir
umfjöllun um plöntuna sjálfa enda
lítill hagnaður í að selja grunnefnið
þegar hægt er að þynna það út og
selja dýrara þannig.
Ungplöntur af A. ferox sem ætlaðar eru til framleiðslu á húðvörum.
Rósetta með hliðarkrönsum.
Upp af rósettunni miðri vex blómstöngull eða stönglar
sem stundum eru greinóttir og mislangir eftir tegundum.
Óþekkt aloe-tegund í Suður-Afríku.
Blóm A. ferox eru mörg saman á
stöngulendunum, pípulaga, gul, app-
elsínugul, bleik eða rauð.
Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.vbl.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
GRAFAGRINDUR
GOTT ÚRVAL