Bændablaðið - 19.09.2019, Blaðsíða 52

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. desember 201952
SKÓGRÆKT&LANDGRÆÐSLA
Konur og skógrækt í Vopnafirði
Á Hellisheiði eystri, 20-30 km
frá þorpinu á Vopnafirði, hafa
fundist einstaka stórir og flottir
steingervingar úr risatrjám sem
uxu hér fyrir mörgum milljón-
um ára. Fyrir nokkrum árum
síðan fundust stórir birkidrumb-
ar við skurðgröft í mýrlendi til-
heyrandi Engihlíð í Hofsársdal.
Vísbendingar eru um að skógur
hafi vaxið í Vopnafirði en horfið
síðan af margvíslegum ástæðum.
Í Vopnfirðingasögu og Þorsteins
sögu Stangarhöggs er skógi vaxinn
Hofsárdalur sögusviðið.
Ef við lítum um hundrað ár aftur í
tímann var lítið af trjám í Vopnafirði.
Myndir frá þeim tíma sýna víðáttu,
grasi vaxið land, stórskorna náttúru,
hér og þar sést sauðfé á beit.
Um aldamótin 1900 voru í þorp-
inu, á Kolbeinstanga, sem er staðsett
á sjávarbakka, hvorki tré né runnar
sjáanlegir. Í sveitinni voru örfáir,
afgirtir garðar þar sem reyniviður
og birki fékk að vaxa í friði ásamt
rifsberjarunnum, skrautrunnum og
blómum. Þetta óx hægt og bítandi,
háð veðurfari sem hefur breyst mikið
á undanförnum 100 árum. Í þá tíð
var veturinn oft langur, snjóþungur
og með löngum frostköflum, sumrin
stutt ef vorið kom seint eða haustið
snemma.
Vopnafjörður var einangrað sjáv-
arþorp og breytingar í umhverfinu
gerðust hægt. Vopnafjörður var líka
aðal verslunarstaður fyrir stóran
hluta af sveitinni á Norðausturlandi
og einnig heiðarbændur sem fóru
um langan veg til að selja afurðir
sínar og versla.
Á Vopnafirði, eins og víðar, var
það hlutverk kvenna að sjá um heim-
ilið og flest annað heima við. Þær
konur sem gátu brugðið sér af bæ
eða jafnvel farið til útlanda höfðu
tækifæri til að sjá garða með eigin
augum; garða með trjám, runnum
og skrautblómum. Sumar af þess-
um konum tóku af skarið. Þær tóku
með sér heim fræ, græðlinga eða
afleggjara og hófu ræktun heima hjá
sér. Nokkur dæmi eru á Vopnafirði
um gamla garða með trjám og runn-
um sem eru yfir 100 ára. Garðurinn
í Ytri-Hlíð er meðal elstu garða í
Vopnafirði (Mynd 1) og rúmlega
aldargamall.
Oddný Aðalbjörg
Methúsalemsdóttir frá Ytri-Hlíð
Markviss skógrækt, garðyrkja
og grænmetisræktun byrjaði í
Vopnafirði þegar vakning innan
skógræktar á Íslandi hófst rétt
fyrir aldamótin 1900. Frumkvöðull
skógræktar í Vopnafirði var mjög
óvenjuleg kona, sem að mörgu
leyti var langt á undan sinni samtíð.
Oddný Aðalbjörg Methúsalemsdóttir
hét hún, fædd 28. febrúar 1891 á
Bustarfelli í Vopnafirði. Með henni
hófst skógrækt í Vopnafirði.
Skógræktarsaga Vopnafjarðar
hófst óformlega þegar
Oddný kom heim eftir dvöl í
Hússtjórnarskólanum í Reykjavík
árið 1918. Í náminu bauðst tækifæri
til að taka námskeið í skóg- og garð-
rækt í Gróðrarstöðinni í Reykjavík
(Gróðrarstöð Einars Helgasonar við
Laufásveg). Þar vaknaði áhugi fyrir
ræktun hjá ungu konunni. Síðan fór
hún til Noregs í þrjú ár og upplifði
þar hvaða áhrif skógurinn hafði á
nærumhverfið. Hún sá garða í full-
um skrúða, grænmetisgarða þar sem
hægt var að uppskera grænmeti til
að bæta mataræði með og einnig sá
hún fjölbreyttar tegundir berjarunna
og ávaxtatrjáa. Upplifun og þekking
bæði frá námi og utanlandsferðinni
hafði mikil áhrif á Oddnýju. Þegar
hún kom aftur heim á æskuheim-
ilið bað hún pabba sinn um smá
skika undir ræktun, sem hún fékk.
Hér hófust fyrstu ræktunartilraunir
hennar úr fræjum, græðlingum og
hríslum sem hún hafði með sér heim
eða tók úr Bustarfellsskógi, sem er
náttúrulegur birkiskógur innst í
Hofsársdalnum.
Oddný giftist Friðriki Sigurjóns-
syni frá Ytri-Hlíð í Vesturárdal árið
1924. Þar fékk hún bóndann sinn til
að girða af spildu í kringum íbúðar-
húsið, sem hún ætlaði í trjá- og garð-
rækt. Bændurnir í Vopnafirði áttu
ekki til orð, voru yfir sig hneykslaðir
yfir þessari heimsku; að láta konu
fá hluta af besta túnblettinum til að
rækta tré, sem allir vissu að aldrei
mundu vaxa á Vopnafirði. En Friðrik
stóð með konu sinni og Oddný var
óstöðvandi í ræktunarverkefninu. Á
besta túnblettinum bjó hún til beð,
sum fyrir forræktun á trjáplöntum,
önnur fyrir grænmeti og einnig
fyrir skrautblóm. Oddný var með
brennandi ræktunaráhuga og las sér
til um allt sem hún komst yfir um
ræktunaraðferðir, tegundir, kvæmi,
grænmeti, skrautrunna og margt
annað sem viðkom áhugamálinu
hennar. Hún hafði „græna fingur“
og ræktunarstarfið bar árangur. Tré
og gróður stækkaði og fjölskyldan
hennar stækkaði einnig.
Börnin fimm ásamt vinnufólki
á bænum lærði fljótt að meta fjöl-
breytilegt mataræði með grænmeti
nánast allt árið. Þegar gestir komu í
heimsókn eða til að aðstoða Oddnýju
með að taka til í garðinum fengu
þau oft afleggjara með sér heim í
þakklætisskyni.
Til að byrja með voru afleggjarar
frá Oddnýju gróðursettir hjá vina-
fólki í sveitinni eða á Kolbeinstanga
en það gekk misvel. Mörg tré hurfu
jafnóðum ef ekki var girt af. Það
kom líka fyrir að blóm og runnar
hurfu þrátt fyrir góðar girðingar.
Garð- og trjáræktun var almennt
erfið vegna lausagöngu búfjár en
breyttist mikið til hins betra þegar
þorpið var afgirt um 1980 og það
loksins orðið fjárlaust, og voru þá
beitarskemmdir á gróðri af völdum
búfjár úr sögunni. Það gerðist stund-
um (þó ekki á Vopnafirði) þegar
bændur voru að reka fé í kaupstað
til slátrunar að þeir þurftu stað fyrir
það yfir nóttina, þá ráku þeir féð
inn í garða sem voru vel afgirtir og
með gott og ríkulegt fóður við lítinn
fögnuð garðeigenda.
Oddný var mjög virk í félags-
lífinu á Vopnafirði. Í kvenfélaginu
notaði hún tækifærið til að dreifa
kunnáttu sinni ásamt fræjum,
græðlingum og plöntum til áhuga-
samra kvenna í félaginu. Oddný
stofnaði líka fyrsta skógræktarfé-
lagið í Vopnafirði þar sem hún með
miklum áhuga og metnaði kenndi
yngri kynslóðinni að rækta og
gróðursetja. Í þeim hópi var meðal
annars ein stelpa sem tók upp gróð-
ursetningu og skógrækt af mikilli
elju, Una Guðrún Einarsdóttir,
sem fæddist á Hámundarstöðum í
Vopnafirði og ólst þar upp.
Í landi Torfastaða, þar sem var
grunnskóli fyrir sveitabörn, fékk
Oddný tveggja ha. afgirt svæði og
hóf þar ræktun með aðstoð skóla-
barnanna. Plönturnar ræktaði hún
sjálf heima í garðinum í Ytra-Hlíð
eða fékk þær frá þáverandi skóg-
ræktarstjóra, Sigurði Blöndal á
Hallormsstað, en hann var mikill
vinur og aðdáandi Oddnýjar.
Ræktunarstarfið í lundinum við
Torfastaðaskóla gekk brösuglega
fyrstu árin. Landið var nálægt sjó,
blautt og kalt flatlendi í Vesturárdal
og mikið var um plöntudauða og
frostskemmdir fyrstu árin og erfitt
reyndist að halda fénu frá reitnum.
Skólabörn frá Torfastaðaskóla, sem
hún fékk til að gróðursetja, höfðu
mismikinn skilning og áhuga fyrir
verkefninu en Oddný gafst ekki
upp, trén ekki heldur. Ár eftir ár
var gróðursett í Torfastaðarlundinn
og smám saman, eftir því sem árin
liðu, dafnaði skógarlundurinn með
fjölbreyttum trjátegundum, rjóðr-
um og stígum. Skógarreitinn hafði
Oddný í huga sínum hannað og
skipulagt sem kennslureit fyrir börn
og fullorðna, og skjólsælt útivist-
arsvæði fyrir aðra. Lundurinn var
seinna nefndur henni til heiðurs –
Oddnýjarlundur.
Oddný tók á móti fjölda gesta,
skógræktarfélögum og ræktunar-
fólki sem kom alls staðar að til
að skoða garðinn í Ytri-Hlíð sem
lengi vel taldist til elstu og merki-
legustu garða hérlendis. Oddný lést
20. apríl 1983, 93 ára. Hún skildi
eftir sig einstakt og merkilegt lífs-
verk sem stendur enn. Hún gerði
það sem margir af hennar samtíð
töldu óraunhæft, ógerlegt og óþarft.
Hún sýndi fram á að það væri hægt
að rækta tré í Vopnafirði – jafnvel
að rækta skóg þrátt fyrir staðsetn-
ingu, veðurfar, sauðfé og annað
sem hamlaði því. Oddnýju var veitt
fálkaorðan fyrir skógræktarstarf sitt
1962.
Önnur kona tekur við keflinu
Þegar Oddný fór að hægja á sér
kom önnur kona og tók við kefl-
inu, Una Guðrún Einarsdóttir, fædd
18.08 1930, á Hámundarstöðum í
Vopnafirði. Hún hafði frá 16 ára
aldri hjálpað Oddnýju í garðinum í
Ytri-Hlíð og fengið mikinn áhuga á
trjárækt og gróðursetningu.
Una giftist 1953 Sigmundi
Davíðssyni og þau byggðu húsið
„Lund“ á Kolbeinstanga. Eftir
að maður Unu dó fluttist hún til
Breiðdalsvíkur og hélt þar áfram
að stunda áhugamálið sitt.
Um svipað leyti var í grunnskól-
anum kennari, Guðrún Arnbjargar-
dóttir, sem hafði brennandi áhuga á
skógrækt og voru þær í nokkur ár
saman um að gróðursetja í kringum
þorpið á Vopnafirði. Guðrún var á
tímabili formaður skógræktarfé-
lagsins í Vopnafirði og kom ýmsum
gróðursetningarverkefnum af stað.
Skógræktar- og
landgræðslufélagið Landbót
Áhugi á skógrækt er enn til staðar
í Vopnafirði og mörg verkefni í
gangi, ýmist á vegum skógræktar-
félagsins eða einstaklinga. Margt
hefur breyst síðan Oddný byrjaði að
rækta og gróðursetja tré. Við erum
nú smám saman farin að skilja af
hverju við verðum að rækta skóga.
Veðurfarsbreytingar, aukinn koltví-
sýringur í andrúmsloftinu og aukin
eftirspurn eftir íslensku timbri hefur
ef til vill breytt hugarfari fólks.
Skógrækt er komin á dagskrá.
Skógrækt er ein áhrifaríkasta leiðin
til að binda kolefni, skógrækt sem
landvernd, skógrækt sem auðlind og
margt fleira. Oddný sá ekki fyrir sér
hvernig heimurinn myndi breytast
en hún sá fegurðina í trjánum og
fann fyrir skjólinu og sá hvernig líf-
fræðileg fjölbreytni jókst eftir því
sem gróðurinn tók við sér. Það sama
er hægt að segja um alla hina sem
undanfarin 100 ár hafa tekið þátt í
að gróðursetja og bæta gróðurfar í
Vopnafirði sem og annars staðar.
Þau græddu ekkert á því en skildu
eftir sig grænna, fjölbreyttara og
skjólsælla umhverfi fyrir okkur sem
búum í Vopnafirði í dag.
Else Möller
Frumkvöðullinn Oddný Aðalbjörg Methúsalemsdóttir, ung í Bustarfellsskógi.
Úr garðinum í Ytri-Hlíð Mynd / Emil Sigurjónsson
Oddný og eiginmaðurinn Friðrik Sigurjónsson í garðinum í Ytri-Hlíð.
Una Guðrún Einarsdóttir.
Guðrún Arnbjargardóttir.