Bændablaðið - 22.10.2020, Blaðsíða 31

Bændablaðið | Fimmtudagur 22. október 2020 31
koma til lands eftir 1920 varð tals-
vert framfaraskot.
Einstök verkfæri eins og til
dæmis norski skerpiplógurinn sem
kom til landsins upp úr 1950 naut
mikilla vinsælda; það vildu allir
eignast plóginn og ekkert land í
heiminum sem flutti inn eins mikið
af skerpiplógum og Ísland. Svo eftir
nokkurra ára notkun fundu menn út
að plógurinn var ofnotaður og mis-
notaður. Menn lögðu hann því til
hliðar og tóku til við næsta verkfæri
sem var jarðtætarinn. Í framhaldi af
því kepptust bændur við að kom-
ast yfir tætara og hættu að plægja.
Svona bylgjur má sjá innan um í
tæknivæðingunni og er eitt af því
sem virðist einkenna íslenskt þjóð-
líf en ekki bara landbúnaðinn enda
Íslendingar vertíðar- og ákafafólk.
Mikið af aðlögun erlendra
aðferða að íslenskum aðstæðum
gerðist með reynsluvísindum og
hyggjuviti en sárafáum og satt best
að segja óþægilega fáum rannsókn-
um. Þannig er ekki undarlegt að
eitthvað hafi misfarist, eins og
þegar kalið skall á á árunum milli
1965 og 1970 og menn fundu síðar
að sumar af orsökum þess mátti
rekja til lélegra eða rangra rækt-
unarhátta.
Sem betur fer hefur margt færst
til betri vegar á seinni árum og
jarðræktin hjá mörgum bændum
er orðin góð og vönduð og til fyr-
irmyndar víða,“ segir Bjarni.
Endurheimt votlendis
og skógrækt
„Þegar kemur að umræðunni endur-
heimt votlendis og að fylla upp í
skurði, sem ég tel að mörgu leyti
góða, er að þegar sú bylting átti
sér stað var þurrkun votlendis og
mýra ekki gerð af illmennsku gegn
landinu. Á þeim tíma var hrópað
eftir aukinni matvælaframleiðslu
og ódýrari vörum; líka ræktun
láglendis til þess að létta beit af af-
réttum. Vinnuaflið sem áður hafði
verið til sveita var flutt í þéttbýlið
til annarra atvinnuvega.
Framræsla votlendisins var leið
bænda til að losna undan erfiðum
og tímafrekum engjaheyskap. Það
má því segja að með framræslu
votlendis hafi bændur verið að
mæta þáverandi þörf í samfélaginu
með þeirri þekkingu sem þá lá fyrir
og í ljósi viðhorfa er þá ríktu. Hins
vegar var vissulega gengið harðar
fram í framkvæmdinni en ástæða
stóð til.
Vitanlega gerðu menn mistök
en við skulum gæta okkar á því að
dæma ekki eingöngu með kvarða
dagsins.
Í dag viljum við rækta skóg út
um allt land en ég ætla ekki að
verða hissa þó að eftir 20 til 30 ár
verði sett spurningarmerki við eitt-
hvað af þeirri skógrækt þrátt fyrir
að skógræktin í heild sinni sé hið
besta mál.
Bjartsýnn á framtíðina
Þegar Bjarni er spurður hvort hann
vilji spá um framtíð jarðræktar á
Íslandi er hann fljótur til og segir:
„Helst ekki. „Ekki nema það sem
lýtur að þætti þekkingarinnar. Ég
hef svo sem ekki nokkrar áhyggjur
af því ef menn halda áfram að afla
sér þekkingar og nýta hana með
markvissum hætti og þá markvissari
hætti en oft var gert á síðustu öld. Þá
getur framtíðin ekki verið annað en
björt. Ég óska þess einnig að okkur
takist að auka fjölbreytni ræktunar-
innar, til dæmis með því að koma
upp skjólrækt í meira mæli en nú
er.“
Kennsla og Landbúnaðarsafn
Íslands
Bjarni var ráðinn til bútæknideildar
Rannsóknastofnunar landbúnaðar-
ins og kennslu á Hvanneyri árið
1971 og hann segist síðan hafa
kennt við skólann þar mest alla
sína tíð. Hann er búfræðingur og bú-
fræðikandidat frá Hvanneyri og að
því námi loknu fór Bjarni til náms
við landbúnaðarháskólann á Ási í
Noregi og lauk þaðan doktorsgráðu
í bútæknifræðum með áherslu á fóð-
urverkun og þurrkun og geymslu
heys og korns.
Að sögn Bjarna var árið 1940
settur á fót vísir að landbúnaðarsafni
en það lá í láginni og því var lítið
sinnt í fjölmörg ár þar til að hann fór
að skipta sér af safninu með aðstoð
margra á árunum 1976–1977. Það
átak endaði með því að árið 2008
varð til á Hvanneyri sjálfseignar-
stofnunin Landbúnaðarsafn Íslands
og starfaði Bjarni við safnið til
ársins 2017.
Áveituskurður á Söndum í Dýrafirði en áveitur voru allútbreiddur ræktun-
arháttur fyrr á tímum. Mynd / Bjarni Guðmundsson
„Í þessari bók segir frá
íslenskum ræktunarháttum.
Einkum er fjallað um rækt-
un jarðar til fóðuröflunar
vegna kvikfjáreldis eins og
henni vatt fram, fyrst og
fremst eftir að umbóta- og
umbreytingaskeiðið hófst
hérlendis.
Ræktun manneldisjurta
hérlendis sem og ræktun
gróðurs til annarra landbóta,
skjóls, skrauts og yndis á sér
einnig merka sögu hvað
snertir vinnubrögð, áhöld
og verkhætti. Vonandi
verður sú saga einnig
skráð af einhverjum þeim
er hana þekkir.
Þótt gjarnan sé talið
að umbótaskeið í ræktun
hafi hafist á ofanverðri
átjándu öld og þá sem angi upp-
lýsingaaldar skal því ekki gleymt
að á öllum öldum hafa verið til
hugvitsmenn og brautryðjendur
sem vildu bæta og bættu verkhætti
og vinnubrögð. Þeir bjuggu hins
vegar oft við umkomuleysi og tak-
markaða kosti auk mislítils áhuga
eða getu nágranna til þess að feta í
fótspor þeirra. Hóps hinna lítt- eða
óþekktu frumkvöðla má vel minn-
ast þegar við lesum um nafngetna
og sögufræga brautryðjendur síð-
ari tíma og verk þeirra.
Heyöflun var gildur þáttur
kvikfjárhalds. Á kvikfjárhaldi
hvíldi afkoma þjóða öðru frem-
ur. Því þurfti að rækta landið með
einum eða öðrum hætti. Lengi vel
var heyja einkum aflað af engjum
og úr úthaga. Túnin, eins og við
þekkjum þau á næstliðnum átta til
níu áratugum, urðu síðan undir-
staða þorra hinna íslensku kvik-
fjárbúa. Í ræktun túnanna liggur
fyrirhöfn og alúð margra bænda,
sem þau hafa launað ár hvert með
uppskeru allt eftir gerð sinni og
eðli. „En nú eins og ég sagði
þér áðan,“ skrifaði Guðmundur
Böðvarsson, ungur og verðandi
skáld á Kirkjubóli í Hvítársíðu,
Ragnheiði Magnúsdóttur hús-
freyju á Hvítárbakka, „er bóndinn
vaknaður í mér og ég spyr sjálfan
mig í hvert skipti sem ég geng
fram hjá þýfðum vallendismóa
– eða mýri sem er hvít af mjúkri
fífu: Má ég ekki gjöra þetta að
túni?“
Dulinn þráður trausts og
væntumþykju myndast. Faðir
minn og móðurbróðir lagfærðu
alltaf sárin á sverði túnsins
sem ég skapaði með ógætilegri
beitingu vélanna; hver torfusnep-
ill, sem þær reittu upp, var óðar
settur aftur á sinn stað og stig-
inn niður svo gróið gæti um
heilt. „Komdu aftur, mig langar
til að sýna þér túnin mín; mér
þykir vænst um þau af öllu sem
ég gert um ævina“, sagði aldr-
aður borgfirskur bóndi við mig
er við kvöddumst á hlaði hans.
Því miður beið ég of lengi; fáum
mánuðum síðar var hann allur.
Sunnlenskur bóndi vissi skapa-
dægur sitt nálgast: Veikburða
settist hann upp í dráttarvél sína
og ók um túnspildurnar hverja af
annarri, spildur sem hann hafði
með fyrirhöfn ræktað og annast
á langri búskapartíð sinni: „Mig
langar til þess að kveðja túnin
mín“ … sagði hann.“
Úr formála Yrkja vildi eg jörð
Með jarðtætaranum og heimilisdráttarvélinni gátu bændur sjálfir fullunnið land til túna; jarðtætarinn vék þó fyrir
hentugri gerðum vélknúinna herfa, sem og plógnum er leið að lokum 20. aldar. Mynd / Jón Ólafur Guðmundsson
Beðasléttun var ræktunartækni fyrsta skeiðs nútíma túnræktar hérlendis.
Hún átti sér erlenda fyrirmynd en breiddist mjög út fyrir áhrif búnaðarskól-
anna. Í bókinni er sagt frá athugunum á gömlum beðasléttum.
Teikning / Bjarni Guðmundsson
Fornir túngarðar eru minjar um ræktun fyrr á öldum. Myndin er úr Tungunni
í Svarfaðardal. Mynd / Árni Einarsson
Nánari upplýsingar gefur:
Grétar Hrafn Harðarson
Sími 892-1480
Nf: gretarhrafn@simnet.is
GRÆNU VELFERÐARGÓLFIN
www.comfortslatmat.com
Bændablaðið
Auglýsingasíminn er 56-30-300