Bændablaðið - 22.10.2020, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 22. október 202038
BÆKUR&MENNING
Geirfuglinn:
Fuglinn sem gat ekki flogið
Dr. Gísli Pálsson mannfræðing-
ur sendi nýlega frá sér bók sem
fjallar um geirfuglinn eða Fuglinn
sem gat ekki flogið. Fuglinn þótti
góður til matar og varð aldauða
með drápi síðustu tveggja fugl-
anna við Eldey árið 1844. Gísli
segir mikla gerjun í mannfræði
sem felist meðal annars í ákalli um
að fræðin verði ekki eins mann-
hverf og þau hafa oft verið.
Gísli segist lengi hafa haft áhuga
á tengslum manns og náttúru og
meðal annars kennt námskeið við
Háskóla Íslands sem hét Maður
og náttúra um tíma. „Í gömlum
mannfræðirannsóknum er oft fjall-
að um nánasta umhverfi, landið
sem hjarðmenn nýta eða hjarnið á
Inúítaslóðum og hafið við sjávar-
plássin, og smám saman hefur orðið
til það sem er kallað umhverfis-
mannfræði. Mannfræðingar hafa
því alltaf haft umhverfið með í
rannsóknum sínum, því til að skilja
hvernig fólk hegðar sér og hugsar
verður við að vita hvort það ræktar
plöntur, gerir út á sjó svo dæmi séu
tekin.“
Íslendingar sakbitnir
vegna geirfuglsins
Geirfuglinn á sér nokkuð sérstaka
sögu í hugum margra Íslendinga og
margir muna eflaust eftir því þegar
uppstoppaður geirfugl var keyptur
á uppboði hjá Sotheby´s í London
árið 1971.
„Ég held að Íslendingar hafi
alltaf haft áhuga á geirfuglinum,
kannski eilítið sakbitnir yfir því að
sennilega hafi síðustu geirfuglarnir
verið felldir hér við land. Þrátt fyrir
að í raun hafi verið búið að veita
stofninum sem slíkum rothögg á
Nýfundnalandi mun fyrr.“
Maðurinn hluti af
náttúrunni
„Lengi vel var í mannfræði
eins og öðrum fræðum
ríkjandi tvíhyggja. Hér er
náttúran og umhverfið sem
við búum við eins og það
var orðað og svo maðurinn
sem skapar einhvers konar
mannlíf, rétt eins og við
dönsum á sviði ofar nátt-
úrunni. Í seinni tíð hafa
mannfræðingar bent á að
þessi tvískipting gangi
ekki því maðurinn sé hluti
af náttúrunni en ekki að-
skilinn frá henni og lifi í
félagi við dýr og plöntur.“
Gísli segir að sem
mannfræðingur hafi hann
tiltölulega nýlega farið að
fjalla um „hin dýrin“ eins
og sagt er. „Um þessar
mundir á sér stað mikil
gerjun í mannfræði, heimspeki og
öðrum fræðigreinum sem felst í
ákalli um að fræðin verði ekki eins
mannhverf og þau hafa oft verið.
Lengi var litið á dýrin sem einungis
matarforða eða hluta af vistkerfinu
en dýrin eru meira en það og oft
félagar okkar og vinir
– og reyndar plönturnar líka.
Ég hef verið talsvert tendraður af
þessum fræðum, einkum hugtakinu
„other than human“ sem hefur verið
þýtt sem annað-en-menn og er til-
raun til að gera fræðin minna mann-
hverf og veita öðru lífi meiri athygli
en áður hefur verið gert. Skoða til
dæmis „önnur dýr“ á þeirra eigin
forsendum.“
Geirfuglabækurnar
„Bókin Fuglinn sem gat ekki flogið
fylgir þessari hugmyndafræði og
fjallar um tengsl manna og dýra og
í þessu tilfelli geirfuglsins.
Í bókinni Fjallið sem yppti öxlum
minnist ég tvisvar á geirfuglinn án
þess að hafa þá haft nokkur áform
um að skrifa um hann bók. Það var
svo fyrir röð af tilviljunum að ég
hófst handa við skrifin, mestu máli
skipti að ég komst á snoðir um sögu-
leg handrit í Cambridge-háskóla á
Bretlandseyjum en ég sá vísað til
þeirra í tveimur eða þremur heim-
ildum.
Menn telja að geirfuglinn hafi
orðið aldauða 1844 en fjórtán árum
seinna komu til Íslands tveir breskir
áhugamenn um fugla sem ætluðu
sér að vita hvort þeir fyndu lifandi
geirfugla. Þeir ætluðu sér út í Eldey
til að ná sér í fugl og egg ef hægt
væri en komust ekki og fundu enga
geirfugla annars staðar.
Þeir ákváðu því í staðinn að
leita uppi mennina sem voru í síð-
ustu geirfuglaveiðiferðinni. Tólf
mannanna voru enn á lífi af fjórt-
án manna áhöfn og Bretarnir tóku
viðtal við þá alla og suma nokkrum
sinnum. Þessi viðtöl eru varðveitt í
handriti í Cambridge sem ég kalla
Geirfuglabækurnar.“
Mér vitandi hafði aldrei verið
gerð úttekt á handritinu út frá
íslenskum sjónarhóli og þar sem
heimildin er stórmerkileg hellti ég
mér út í að skoða hana í þaula. Ég
fór til Cambridge og heimsótti safnið
þar sem handritið er geymt og sá að
það er aðgengilegt og skoðaði það.
Þar sem handritið þykir verðmætt
má ekki ljósrita það þannig að ég
samdi við safnið um að það sendi
mér ljósmyndir af því og það er eina
afritið sem er til í heiminum og ég
má ekki deila því vegna höfunda-
réttarlaga.“
Frásagnir bænda frá Höfnum
Gísli segist hafa einhent sér í lestur
á handritinu og að læra að lesa rit-
höndina. „Það tók smátíma að venj-
ast henni og stílnum því að stundum
koma orð á þýsku, hollensku og
dönsku, en obbinn er á ensku.
Í handritinu kemur ýmislegt
fram sem ég tel að ekki hafi verið á
allra vitorði um fuglinn og veiðar á
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Dr. Gísli Pálsson, prófessor emeritus
í mannfræði.
Geirfuglabækurnar geta aðeins einu sinni um fugl sem hafði verið handsamaður
í Eldey og fengið að lifa. Það var þegar tuttugu og fjórir fuglar náðust í einni ferð,
líklega árið 1831.
Jón Brandsson tók þá fuglinn „sér til gamans“. Þetta var líklega um Jónsmessu,
segir einn heimildarmanna, „þar sem sprettan var góð kringum húsin, lifandi
fuglinum var fyrst komið fyrir á grasfletinum“. Hann settist niður, hræddur og
„ekki með sjálfum sér“. Hann hafði bitið Jón í vörina .... Á leiðinni í land virtist
fuglinn ekki óttast mennina í bátnum. Jón kom fuglinum fyrir um nóttina í læstu
herbergi þar sem hann „bankaði mjúklega á gluggann“. Næsta dag batt hann
um nef fuglsins, stakk honum undir annan handlegginn og arkaði með hann
til Keflavíkur ef ske kynni að kaupmaðurinn vildi selja hann lifandi til útlanda.
Í einni frásögninni er Jón sagður hafa riðið með fuglinn í kaupstað. Þetta var
„stærðar fugl, hann reyndi af og til að losa sig og glefsa til fólks en menn höfðu
undið bandi um hálsinn á honum“. Ekki er greint frá því hvað varð um fuglinn.
Lifandi fugl til gamans
Geirfuglinn, Pinguinus impennis, var stór, um 70 sentímetra hár og fimm kílóa
þungur, ófleygur fugl af stofni svartfugla. Búsvæði geirfugla var á eyjum og
skerjum í norðanverðu Atlantshafi. Geirfuglinn var góður sundfugl og nærðist
einkum á fiski.
Í Íslandslýsingu Odds Einarssonar biskups frá því í lok sextándu aldar segir;
„Þegar fiskimenn fara þangað til fuglatekju, verða þeir fyrir árásum fugla þessara,
sem ráðast á komumenn í þéttri fylkingu og með feiknakrafti og troða þá niður,
nema mennirnir sjái við árásinni með því að drepa nokkra hina fremstu í fylk-
ingunni. Þá snúa hinir frá og leggja á flótta, og er þá fyrirhafnarlítið að taka þá
á undanhaldinu.“
Carl Franz Siemsen, kaupmaður í Reykjavík, var umboðsmaður fyrir ýmsa
erlenda vísindamenn og söfn. Árið 1844 var honum falið að ná í geirfugl og bauð
hann bændum í Höfnum 300 krónur fyrir dauðan eða lifandi geirfugl. Þann 4.
júní 1844 fóru bændurnir út í Eldey þar sem þeir sáu tvo geirfugla sem sátu á
klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum.
Um 80 uppstoppaðir geirfuglar hafa varðveist til dagsins í dag og er einn
þeirra að finna á Náttúrufræðistofnun Íslands.
Geirfuglinn
Minnisvarði um síðasta geirfuglinn á Reykjanesi. Mynd / HKr.
Errol Fuller, einn helsti geirfuglafræðingur samtímans, í „furðukamesi“ á
heimili sínu skammt frá London að virða fyrir sér geirfuglsegg.
Kotvogur í Höfnum þar sem bresku fuglamennirnir gistu.