Bændablaðið - 22.10.2020, Blaðsíða 32

Bændablaðið | Fimmtudagur 22. október 202032
LANDSSAMTÖK SKÓGAREIGENDA
Náttúruauðlind nýrra tíma
Hinn 25. júní á þessu ári var
liðin hálf öld frá því að þeir
Rögnvaldur Erlingsson og Hall­
grímur Þórarinsson, bændur
á Víðivöllum ytri, gróðursettu
fyrstu trjáplönturnar í svo­
nefndri Fljótsdalsáætlun. Þessi
gróður setning markaði upphaf
bændaskóga á Íslandi sem nú
þekja um 21 þúsund hektara
og eru um helmingur ræktaðra
skóga í landinu. Í þessari grein er
tímamótanna minnst með því að
rifja upp aðdragandann og skoða
afraksturinn.
Norsku ræturnar frá Örsta
Fljótsdalsáætlun átti sér langan
aðdraganda. Rætur hennar liggja
til Sunnmæri í Noregi þar sem
Hans Berg, héraðsskógameist-
ari í Örsta, setti fram „Örsta-
áætlunina“ árið 1950. Hún leiddi
til skógræktarverkefna í Norður-
Noregi og á Vesturlandinu. Hákon
Bjarnason skógræktarstjóri og
Valtýr Stefánsson, formaður
Skógræktarfélags Íslands, horfðu
til þessarar norsku áætlunar þegar
þeir hvöttu íslensk stjórnvöld til að
setja fjármuni í ræktun barrskóga á
Íslandi á 6. áratugnum. Þeir töluðu
fyrir daufum eyrum og ráðamenn
höfðu litla trú á að hægt væri að
stunda nytjaskógrækt hérlendis.
Á aðalfundi Skógræktarfélags
Íslands árið 1960 var í fyrsta sinn
lagt til opinberlega að bændur sem
ættu hentug lönd fengju styrki til
skógræktar. Sem fyrr komst lítil
hreyfing á málið enda átti skógrækt-
arhugsjónin undir högg að sækja þar
sem ræktun norsku skógarfurunnar
brást vonum og miklar kalskemmd-
ir urðu á trjám á Suðurlandi í apríl
1963.
Skóggræðsla með búskap
kynnt á Atlavíkursamkomu
Austur á Fljótsdalshéraði sýndu lerki-
teigar góðan vöxt á sama tíma. Jónas
Pétursson, þingmaður Austurlands,
lagði fram þingsályktunar tillögu
1965 um að Skógrækt ríkisins á
Hallormsstað yrði falið að rækta
lerki til framleiðslu girðingar staura
til að fullnægja þörf landsmanna.
Sama ár boðaði stjórn Skógræktar-
félags Íslands Sigurð Blöndal,
skógarvörð á Hallormsstað, og
Þórarin Þórarinsson, formann
Skógræktar félags Austurlands, á
sinn fund til að ræða hugsanlega
Fljóts dalsáætlun. Um vorið kann-
aði Sigurður undirtektir bænda
í Fljótsdal við skipulagðri skóg-
rækt og á Atlavíkursamkomu
Skógræktarfélags Austurlands
sumarið 1965 kynnti Einar G.E.
Sæmundsen, gjaldkeri Skógræktar-
félags Íslands, hugmyndina um
að á 25 árum yrðu 1500 hektarar í
Fljótsdalshreppi teknir undir skóg-
rækt.
Fjárveiting til girðingarfram-
kvæmda fékkst ekki fyrr en á fjár-
lögum 1969. Í apríl það ár fengu
allir bændur í Fljótsdal bréf um
skóggræðslu með búskap sam-
kvæmt Fljótsdalsáætlun, undirritað
af skógræktarstjóra og formönn-
um Skógræktarfélags Íslands og
Austurlands, þar sem boðað var
til fundar í maí. Á þann fund, sem
haldinn var í Végarði, var vel mætt.
Í júlí fóru Baldur Þorsteinsson og
Sigurður Blöndal í heimsókn til
þeirra bænda sem voru reiðubúnir
að taka þátt í verkefninu til að skoða
fyrirhuguð skógræktarlönd. Í kjölfar
þess var ákveðið að hefja girðingar-
framkvæmdir í landi Víðivalla ytri
þá um haustið. Girðingunni var
lokað sama dag og gróðursetning
hófst, 25. júní 1970.
Nytjaskógrækt hluti
af auðlindum landsins
Samningar Fljótsdalsáætlunar kváðu
á um að Skógrækt ríkisins greiddi
allan stofnkostnað, þ.e. girðingar,
plöntur og gróðursetningu. Bændur
legðu hins vegar til landið, héldu við
girðingum og hefðu forgangsrétt að
vinnu við skógræktina. Skógræktin
átti að fá 10% af brúttóverðmæti af-
urða skógarins þegar farið yrði að
nýta hann.
Fljótsdalsáætlun var hluti af
fjárlagalið Skógræktarinnar frá
1969 til 1989. Framkvæmdir
urðu minni en upphaflega var
gert ráð fyrir en verkefnið teygði
sig fljótlega út fyrir hreppamörk
Fljótsdals. Þær jarðir sem tóku þátt í
Fljótsdalsáætluninni voru: Víðivellir
ytri I og II, Brekka, Geitagerði,
Hjarðarból, Víðivallagerði, Vall-
holt, Skriðuklaustur, Melar og
Droplaugarstaðir auk fjögurra jarða
í Vallahreppi: Gunnlaugsstaða,
Mjóaness, Strandar og Vallaness.
Tíu árum eftir að fyrstu trén voru
gróðursett á Víðivöllum var farinn
að sjást árangur og á Hallormsstað
var hægt að sýna fólki hvernig þess-
ir skógarlundir yrðu í framtíðinni.
Tiltrú manna á nytjaskógrækt jókst
jafnt og þétt og í landgræðslu- og
landverndaráætlun 1982–1986 var
gert ráð fyrir fjármagni í héraðs-
skógræktaráætlanir. Nýjum kafla
var bætt inn í skógræktarlögin árið
1984 um nytjaskóga á bújörðum. Þar
með var heimilað að ríkið greiddi allt
að 80% af stofnkostnaði við slíka
skógrækta að uppfylltum vissum
skilyrðum. Í skýrslunni Auðlindir
um aldamót, sem tekin var saman
af hópi sem forsætisráðherra skipaði
árið 1986, fékk skógrækt sérkafla og
þar kemur fram að nytjaskógrækt
sé raunhæfur kostur og geti „haft
mikilvæg þjóðhagsleg áhrif og farið
vel saman við önnur landnot, m.a.
útivist, sumarbyggð og ýmsar grein-
ar landbúnaðar“.
Fljótsdalsáætlun fullkomnuð
með Héraðsskógum
Vaxandi áhugi var á Héraði fyrir
aukinni skógrækt, ekki síst sam-
hliða samdrætti í sauðfjárrækt og
niðurskurði vegna riðuveiki. Vorið
1989 samþykkti Alþingi þings-
ályktun þingmanna Austurlands um
að landbúnaðarráðherra yrði falið að
láta semja 10 ára áætlun um eflingu
skógræktar á Fljótsdalshéraði. Tæpu
ári síðar var skipuð verkefnisstjórn
til að vinna að framgangi þingsálykt-
unarinnar og 27. maí 1989 samþykkti
ríkisstjórn Íslands „að klæða skyldi
skógi allt nýtanlegt skógræktarland
á Fljótsdalshéraði á næstu 40 árum“.
Haldnir voru fundir með íbúum í
Eiðahreppi, Egilsstaðahreppi,
Vallahreppi, Skriðdalshreppi,
Fljótsdalshreppi og Fellahreppi til
að kanna hug bænda. Viðtökur voru
jákvæðar og þeir sem höfðu tekið
þátt í Fljótsdalsáætlun vildu flestir
ganga beint inn í nýtt verkefni. Um
haustið var kynnt greinargerð um
Héraðsskóga á Fljótsdalshéraði og
unnin fjárhagsáætlun til tíu ára fyrir
verkefnið. Fjárveitingar urðu hins
vegar minni en vonir stóðu til og enn
dró ríkisvaldið lappirnar. Árið 1990
var gerð 40 ára kostnaðar- og fram-
kvæmdaáætlun fyrir 15.000 hektara
undirlendis, samin drög að lögum
um Héraðsskóga og samningum við
bændur. Þá lá fyrir að allt að 90 land-
eigendur væru reiðubúnir til þátttöku
í verkefninu. Lög um Héraðsskóga
voru að lokum samþykkt 11. mars
1991 frá Alþingi. Þar með var burð-
ugt afkvæmi Fljótsdalsáætlunar fætt
og næsta áratuginn urðu til lands-
hlutabundin skógræktarverkefni
víðar um land. Með skipulags- og
lagabreytingum árið 2016 voru þessi
verkefni öll felld undir nýja stofnun,
Skógræktina.
Tvöföldun skóglendis á 60 árum
Á 6. áratugnum dreymdi frumherj-
ana íslensku um að hægt yrði að full-
nægja 80% af viðarþörf Íslendinga
með ræktun barrskóga. Íslenskur
viður vegur enn lítið á móti inn-
flutningi en skógarnir hafa stækkað
og nytjar eru að aukast. Íslenskur
iðnviður, sem er nýttur t.d. við fram-
leiðslu kísilmálms, hefur á síðustu
árum verið á pari við innfluttan.
En skógar landsins eiga enn langt
í land með að anna eftirspurn eftir
söguðum trjáviði. Árangurinn er
samt sýnilegur. Fyrir 60 árum var
skógarþekja landsins innan við 1%.
Rögnvaldur Erlingsson og Hallgrímur Þórarinsson, bændur á Víðivöllum ytri I og II, við gróðursetningu á berróta
lerki með bjúgskóflu 1970. Mynd / Halldór Sigurðsson/Myndasafn Skógræktarinnar
Plöntunarflokkur Skógræktarinnar á Hallormsstað tók við af þeim landeigendum og settu niður þennan dag og
þann næsta 8.100 lerkiplöntur í landi Víðivalla ytri. Mynd / Halldór Sigurðsson/Myndasafn Skógræktarinnar
Þorsteinn Sigurðsson, læknir og formaður Skógræktarfélags Austurlands,
horfði bjartsýnn til framtíðar 25. júní 1970 áður en gróðursetningin hófst á
Víðivöllum. Mynd / Halldór Sigurðsson/Myndasafn Skógræktarinnar
Jónas Pétursson, fyrrum þingmaður og einn af hvatamönnum nytjaskóg-
ræktar, talar á 10 ára afmæli bændaskógræktar í Víðivallaskógi árið 1980.
Mynd / Sigurður Blöndal/Myndasafn Skógræktarinnar