Morgunblaðið - 27.11.2020, Blaðsíða 50

50 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 2020
Hann afi minn,
Guðni Kristófersson,
fæddist í Stóra-Dal
undir Eyjafjöllum árið
1903. Fyrstu skrefin
tók hann á moldargólf-
inu í torfbænum enda
komu ekki fjalir þar
yfir fyrr en hann var
um fermingaaldur.
Hann var 11 ára þegar
fyrri heimsstyrjöldin
hófst. Þegar henni lauk var afi 15
ára. Á þeim tíma dóu 22 milljónir
manna. Afi lifði þetta af.
Þetta ár, 1918, þegar heimsstyrj-
öldinni lauk, heilsaði árið Íslend-
ingum með veðurfari sem var með
þeim hætti að það hefur síðan verið
kallað „frostaveturinn mikli“. Katla
tók upp á því að gjósa þremur vik-
um áður en afi fagnaði 15 ára afmæli
með tilheyrandi búsifjum. Tveimur
vikum síðar skall á heimsfaraldur
sem hér var kallaður „spænska
veikin“. 484 létust hér á landi og um
50 milljónir í heiminum. Áfram lifði
afi.
Þegar afi var 26 ára skall á al-
þjóðleg kreppa, kreppan mikla. Um
allan hinn vestræna heim tóku við
miklar hörmungar. Talið er að um
sjö milljónir hafi dáið úr hungri.
Samhliða geisaði óðaverðbólga, at-
vinnuleysi og óstöðugleiki. Áfram
lifði afi.
Fyrsta barn sitt eignuðust hann
og amma Svava árið 1931. Afi var þá
28 ára. Hún hlaut nafnið Auðbjörg
eftir langömmu minni. Barnið var
fríðleiksstúlka, bráðger og björt.
Hún drukknaði í bæjarlæknum í
Stóra-Dal árið 1933. Þá
var afi 30 ára. Hann
hélt áfram.
Þegar afi var 36 ára
skall á önnur heims-
styrjöld. Áður en yfir
lauk höfðu 60 milljónir
manna látist í þessum
átökum. Hér á landi
létust 159 Íslendingar
til viðbótar við hina
tugi milljónanna sem
létust erlendis. Hann
var 42 ára þegar þess-
ari styrjöld var lokið.
Áfram lifði afi.
Afi átti enn eftir að sjá heiminn í
átökum og hörmungum. Hann var
47 ára þegar Kóreustríðið hófst (4,5
milljónir létust), 52 ára þegar átökin
brutust út í Víetnam (4,3 milljónir
létust) og 64 ára þegar borg-
arastyrjöldin í Nígeríu geisaði
(þrjár milljónir létust). Áfram hélt
ástandið og þegar afi var 75 ára tók
Afganistan að loga í ófriði (tvær
milljónir létust), 88 ára þegar stríð
skellur á í Bosníu (200 þúsund lét-
ust) og 91 árs þegar hörmungar ríða
yfir með borgarastyrjöld í Rúanda
þar sem hátt í milljón lést. Þetta eru
bara nokkrar þeirra fjölmörgu
styrjalda sem geisuðu á ævi afa.
Áfram lifði hann.
Þetta voru bara stríðin. Þá eigum
við eftir aðrar hörmungar sem gerð-
ust á líftíma hans. 47 ára hefur hann
lesið um flóðin í Gvatemala sem
kostuðu 40 þúsund manns lífið, 63
ára þegar fréttir bárust um að jarð-
skjálfti í Tyrklandi hefði tekið þrjár
milljónir lífa, 67 ára þegar storm-
sveipur fór yfir Indland og olli
dauða 500.000 manns og 92 ára þeg-
ar jarðskjálfti í Japan varð 6.500
manns að bana. Áfram lifði afi.
Svo voru það farsóttirnar. Það var
ekki eins og afi væri sloppinn þótt
hann hafi lifað af spænsku veikina
þegar hann var 15 ára. Til að nefna
örfáar (á ævitíma afa geisuðu 48
heimsfaraldrar) þá var hann 21 árs
þegar bólusóttin tók hálfa milljón
lífa, 52 ára þegar Asíuinflúensan
varð fjórum milljónum að bana og
67 ára þegar Hong Kong-flensan
kostaði fjórar milljónir mannlífa.
Ekki má svo gleyma því að afi var
78 ára þegar AIDS tók að breiðast
út. Hann var svo sem ekki í áhættu-
hópi en engu að síður sá hann þann
vágest taka 32 milljónir lífa.
Afi fæddist árið 1903 og dó árið
1996, 93 ára gamall. Ég fullyrði að
hann tók þessu öllu, og langtum
fleiru, af fullkomnu æðruleysi. Það
hvorki datt af honum né draup.
Hann kvartaði aldrei heldur vann
sín verk af samviskusemi í sátt við
guð og menn. Barmaði sér ekki
þrátt fyrir hörmungar.
Ég var honum blessunarlega
samferða öll mín mótunarár. Ég
vildi að ég hefði lært meira. Ég
nefnilega nenni ekki þessu Covid-
veseni. Mig langar að komast á
pöbbinn og geta horft á handbolta.
Munurinn á okkur afa
Eftir Elliði
Vignisson » Það hvorki datt af
honum né draup.
Hann kvartaði aldrei
heldur vann sín verk af
samviskusemi í sátt við
guð og menn.
Elliði Vignisson
Höfundur er bæjarstjóri í Ölfusi.
ellidi@olfus.is
Vandséð er, hvaða
greiði Halldóri Laxness
er gerður með því að
efna til umræðna um
skattframtöl hans og
gjaldeyrisskil á fimmta
áratug síðustu aldar, en
upp komst árið 1947, að
hann hefði brotið þá-
gildandi reglur á Ís-
landi og hvorki talið hér
fram tekjur sínar í
Bandaríkjunum né skil-
að gjaldeyri, sem hann hafði aflað sér
þar vestra. Hafði talsvert selst 1946
af Sjálfstæðu fólki, sem Alfred Knopf
gaf þá út í enskri þýðingu, ekki síst
vegna þess að hún var einn mánuðinn
valbók í hinu fjölmenna Mánaðarrita-
félagi (Book-of-the-Month Club).
Segi ég frá þessum málum í þriðja
bindi verks míns um Laxness, sem
kom út 2005.
Ranglátar reglur
Allt frá kreppuárunum voru hér í
gildi strangar reglur um það, að
menn yrðu að telja allar erlendar
tekjur sínar fram og skila til ríkisins
öllum þeim gjaldeyri, sem þeir öfluðu
erlendis. Naut þó Samband íslenskra
samvinnufélaga þeirra fríðinda að
mega ráðstafa erlendum gjaldeyris-
tekjum sínum til að greiða erlendar
skuldir. Aðrir gátu iðulega ekki
greitt slíkar skuldir fyrr en seint og
illa, því að þeir fengu ekki nægar
gjaldeyrisyfirfærslur. Svo sem vænta
mátti tregðuðust því flestir þeir, sem
höfðu erlendar tekjur, til dæmis út-
flytjendur saltfisks, við að færa þær
til Íslands. Málgagn íslenskra sósíal-
ista, Þjóðviljinn, skrifaði ófáar grein-
ar um það hneyksli. Sjálfur er ég
þeirrar skoðunar, að þessar reglur
hafi verið ranglátar og þess vegna
ekki við öðru að búast en menn brytu
þær, þótt deila megi um, hvort það
hafi verið siðferðilega réttmætt
(„borgaraleg óhlýðni“).
Þegar yfirskattanefnd í Gull-
bringu- og Kjósarsýslu skoðaði fram-
tal Laxness fyrir 1946 komst hún að
því, að hann hafði þar
ekki talið fram erlend-
ar tekjur sínar, eins og
honum var þó skylt, en
allir vissu af því, að
Sjálfstætt fólk hafði
selst vel í Bandaríkjun-
um. Hækkaði yfir-
skattanefnd því fram-
tal hans verulega.
Laxness skaut ákvörð-
un hennar til rík-
isskattanefndar, en
hún hækkaði framtal
hans enn frekar, enda
lagði hann ekki fram
nein gögn um kostnað á móti tekjum
sínum í Bandaríkjunum. Í rannsókn
málsins kom í ljós, að Laxness hafði
greitt skatt í Bandaríkjunum af
tekjum sínum þar, en ekki til við-
bótar skatt á Íslandi, eins og tilskilið
var, og tókst sátt um, að hann greiddi
verulega fjárhæð í skatt hingað,
meira en yfirskattanefnd í Gull-
bringu- og Kjósarsýslu hafði ákveðið
honum, en minna en ríkisskatta-
nefnd vildi.
Gjaldeyrisskil Laxness voru síðan
sérstakt mál. Hann hafði ekki skipt í
íslenskar krónur gjaldeyri, sem hann
hafði fengið frá útlöndum, eins og
honum var líka skylt, heldur geymt
og notað til eigin þarfa. Dómsmála-
ráðuneytið bauð Laxness sátt um
nokkra sekt fyrir þetta brot, en Lax-
ness tók ekki því boði, og var þess
vegna höfðað mál gegn honum, sem
lauk með hæstaréttardómi árið 1955.
Var hluti sakarinnar fyrndur, en
Laxness var gert að greiða sekt í
ríkissjóð. Þessi tvö mál komu til
kasta tveggja opinberra aðila auk
skattanefnda og dómstóla, sýslu-
mannsembættisins í Gullbringu- og
Kjósarsýslu og dómsmálaráðuneyt-
isins. Sýslumaðurinn var Guð-
mundur Í. Guðmundsson, þingmaður
Alþýðuflokksins, en dómsmálaráð-
herra Bjarni Benediktsson úr Sjálf-
stæðisflokknum. Voru þeir aðeins að
framfylgja settum reglum eftir bestu
samvisku, og raunar var Bjarni and-
vígur gjaldeyrishöftunum og beitti
sér fyrir því, að þau voru afnumin í
tveimur áföngum, 1950 og 1960.
Trimble og Bjarna
skjátlaðist um Laxness
Brot Laxness á hinum ranglátu
reglum, sem voru í gildi á Íslandi, eru
að mínum dómi skiljanleg. Af hverju
átti hann að þurfa að skila öllum
gjaldeyristekjum sínum til ríkisins
og fá fyrir krónur á óhagstæðu gengi
í stað þess að ráðstafa sjálfur tekjun-
um erlendis? Nú gera vinstrimenn
eins og Ólína Þ. Kjerúlf og Halldór
Guðmundsson hins vegar veður út af
því, að samkvæmt skýrslum banda-
rískra sendimannna á Íslandi veltu
þeir því fyrir sér, hvort ekki mætti
nota brot Laxness honum til minnk-
unar. Skáldið var þá eindreginn stal-
ínisti og hafði borið íslenska stjórn-
málamenn landráðasökum í Atóm-
stöðinni, sem kom út snemma árs
1948. Sendi William C. Trimble,
sendifulltrúi Bandaríkjanna, skeyti
til utanríkisráðuneytis lands síns í
febrúar 1948: „Athugið, að orðstír
Laxness myndi skaðast verulega, ef
við komum því til skila, að hann sé að
reyna að komast undan tekjuskatti.
Þar af leiðandi er mælt með frekari
rannsókn á þeim höfundarlaunum,
sem hann hefur væntanlega fengið
fyrir Sjálfstætt fólk.“ Hér skjátlaðist
Trimble. Almenningur á þeirri tíð
taldi brot á þessum reglum ekkert
tiltökumál. Orðspor Laxness skað-
aðist lítt, þótt upp um hann kæmist.
Hitt finnst mér ámælisvert, ef
menn leggja annan mælikvarða á
Laxness, af því að hann var snjall rit-
höfundur, en á aðra þá, sem öfluðu
gjaldeyristekna, svo sem saltfisk-
útflytjendur. Allir eiga að vera jafnir
fyrir lögunum, líka Laxness. Tekjur
hans erlendis voru eins og tekjur
saltfiskútflytjenda vel fengið fé.
Þetta var sjálfsaflafé, og hann átti
eins og þeir að njóta þess sjálfur, en
ekki horfa á ríkið gera það upptækt
með rangri gengisskráningu og skila-
skyldu. Öðru máli gegnir um illa
fengið fé. Halldór Guðmundsson hef-
ur yfirumsjón með þeim miklu eign-
um, sem eftir eru í búi bókafélagsins
Máls og menningar, en upplýst hefur
verið, að það félag hlaut stórkostlega
fjármuni í styrki frá alræðisstjórn-
inni í Moskvu á sjötta og sjöunda ára-
tug og gat þess vegna reist stórhýsi
við Laugaveg. Hefur þeirra fjármuna
eflaust verið aflað með skógarhöggi
og námugrefti í þrælabúðum norðan
heimskautsbaugs. Færi vel á, að
þessum fjármunum væri skilað til
Rússlands, til dæmis í myndarlegt
framlag frá Máli og menningu til
stofnunarinnar Minningar (Memori-
al) í Moskvu, sem hefur þann tilgang
að halda á lofti minningunni um fórn-
arlömb kommúnismans, en á undir
högg að sækja undir stjórn Pútíns.
Bjarna Benediktssyni skjátlaðist
ekki síður en Trimble. Í bandarískum
skýrslum kemur fram, að hann velti
fyrir sér, hvort Laxness fjármagnaði
af erlendum tekjum sínum hina öfl-
ugu starfsemi íslenskra sósíalista.
Bjarni hefur bersýnilega lítt verið
kunnugur Laxness. Fátt hefði verið
fjær skáldinu en að ráðstafa erlend-
um tekjum sínum í hugsjónastarf.
Laxness klæddist vönduðustu fötum,
sem völ var á, ók um á glæsikerru,
bjó í skrauthýsi á íslenskan mæli-
kvarða, lét gera sér fyrstu einka-
sundlaug á Íslandi og dvaldist lang-
dvölum erlendis við munað, til dæmis
á d’Angleterre í Kaupmannahöfn.
Þetta var að mínum dómum skilj-
anlegt og jafnvel lofsvert. Auðvitað
var sjálfsaflafé Laxness miklu betur
varið í að búa honum þægilegar að-
stæður til að skrifa af samúð og skiln-
ingi um fátæklingana á Íslandi en í
blaðaútgáfu og fundahöld á vegum
rifrildismanna. Í viðskiptum var Lax-
ness sannur kapítalisti.
Órökstuddar getgátur
Þau Kjerúlf og Halldór vitna til
gagna úr bandarískum skjalasöfnum,
sem eiga að sýna samantekin ráð
gegn Laxness. Að vísu verður að
meta skýrslur erlendra sendimanna
um samtöl við íslenska ráðamenn af
meiri varúð en þau gera, en ég tel
þau tvímælalaust hafa rétt fyrir sér
um, að samantekin ráð hafi verið um
að rannsaka, hvort Laxness hefði
gerst brotlegur við íslenskar reglur
um skattframtöl og gjaldeyrisskil, og
það reyndist rétt vera. En þau Kjer-
úlf og Halldór ganga lengra og láta
að því liggja, að samantekin ráð hafi
líka verið um að stöðva útgáfu bóka
Laxness í Bandaríkjunum. Því er til
að svara, að engin gögn hafa fundist
um það. Um er að ræða órökstuddar
getgátur, eins og Halldór viður-
kennir raunar í grein sinni hér í
blaðinu miðvikudaginn 25. nóvember.
Er líklegt, að útgefandi Laxness,
Alfred Knopf, hafi ákveðið að gefa
ekki út fleiri bækur Laxness vegna
þeirra fyrirspurna, sem umboðs-
fyrirtæki skáldsins, Curtis Brown, og
Mánaðarritafélaginu bárust um
tekjur hans og skattgreiðslur? Óvíst
er, að Knopf hafi vitað af þeim. Og
jafnvel þótt hann hefði vitað af þeim
tel ég líklegt, að hann hefði haldið
áfram að gefa út bækur Laxness,
hefði hann séð í því hagnaðarvon.
Knopf var sami kapítalistinn og Lax-
ness sjálfur. Og hefði hann sjálfur
horfið frá því af stjórnmálaástæðum,
þá hefðu aðrir væntanlega stokkið til
eftir sömu forsendu, að þeir sæju í
því hagnaðarvon. Árið 1988 kom út í
Bandaríkjunum bók eftir einn menn-
ingarrýnenda New York Times, Her-
bert Mitgang, og var hún um eftirlit
alríkislögreglunnar í kalda stríðinu
með ýmsum rithöfundum og mennta-
mönnum, sem hún taldi varhuga-
verða. Einn þeirra var Alfred Knopf.
Af því tilefni ræddi New York Times
5. febrúar við son Knopfs, sem sagð-
ist vera steinhissa á þessu.
„Hann var hinn dæmigerði
kapítalisti,“ sagði hann um föður
sinn. „En hann gaf út allt, sem hon-
um fannst eiga erindi á prent. Hann
skeytti engu um stjórnmálaskoð-
anir.“
Til varnar Halldóri Laxness
Eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson » „Knopf gaf út allt,
sem honum fannst
eiga erindi á prent.
Hann skeytti engu um
stjórnmálaskoðanir.“
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
Höfundur er prófessor í stjórnmála-
fræði og gaf út ævisögu Laxness í
þremur bindum 2003-2005.
hannesgi@hi.is
Allt um sjávarútveg