Andvari - 01.01.2017, Side 91

90 HJALTI HUGASON ANDVARI
En ekki skildi ég fyrr en síðar að hún fylgdi nýrri og heilsusamlegri stefnu í
málum kirkjunnar. Hún valdi til húslestrar mjög umdeilda bók, ræður séra Páls
í Gaulverjabæ. […] Móðir mín fór hér nýja vegi, því að bók séra Páls var yfir-
leitt fordæmd af flestum leiðtogum ríkiskirkjunnar og var sjaldséð á heimilum
norðanlands. Það þurfti nokkuð sterka dómgreind og einbeittan vilja til að
gera trúarbók sem var óvinsæl af valdamönnum þjóðfélagsins að leiðarstjörnu
á heimili fyrir börn og vandamenn.26
Matthías Jochumsson sem kominn var norður á Akureyri þegar postillan
kom út gaf líka í skyn í æviminningum sínum að predikanir í þeim anda
sem hann fylgdi og einnig réð ríkjum hjá Páli í Gaulverjabæ hafi fallið fáum
í geð.27 Annar norðanklerkur, Bjarni Þorsteinsson (1861–1938) á Siglufirði,
hafði þó aðra sögu að segja er hann kvað Páls-postillu hafa hrifið marga
norðlenska presta.28
Jónas frá Hriflu áleit annars að útskúfunarkenningin hafi verið helsta
áhersluatriðið í kenningu þjóðkirkjunnar um þessar mundir en þeir Matthías
Jochumsson og Páll í Gaulverjabæ boðað „[…] orð Krists og allsherjarvald
kærleikans í mannlegum viðskiptum.“29
Ummæli Þorgils gjallanda rúmum áratug eftir útgáfuna renna nokkrum
stoðum undir álit Þórarins Þórarinssonar, en hann staðhæfði að predikanir
Páls hafi valdið hvað mestu um að trú á „[…]Helvíti og höfðingja þess […]“
hafi látið undan síga og enn fremur:
Prédikanir hans falla bezt að skoðun og hjörtum manna.
Hann er frjálslyndari og víðsýnni en hinir aðrir, og þótt hann hafi nokkuð
svo nálgast „Unitara“ að ýmsu leyti, þá hverfir það ekki hugi manna frá
honum.30
Minna þessi orð á vísu sem Sigurður Kristjánsson mun hafa ort við útkomu
bókarinnar og varð langlíf í vísnaþáttum þjóðmálablaða allt fram á þessa
nýju öld:
Djöfla óðum fækkar fans
fyrir góðum penna,
unz á hlóðum andskotans
engar glóðir brenna.31
Þá má benda á hugþekka endurminningu sem Oddur (A.) Sigurjónsson
(1911–1983) síðar skólastjóri brá upp um svipað leyti og Þórarinn ritstjóri reif-
aði mat sitt á áhrifum bókarinnar. Eftir hrakninga í göngum á Auðkúluheiði
tæpri hálfri öld fyrr (1919) lagðist hann til hvíldar á bæ þar sem hann var vel
kunnugur. Hann varð andvaka og leitaði fanga í bókahillu heimilisins: