Andvari - 01.01.2017, Blaðsíða 24

ANDVARI BJÖRN ÞORSTEINSSON 23
frá tímabili sjálfstæðisbaráttunnar. Enn fremur væri mjög hæpið frá
sjónarhóli sagnvísindanna að geta í eyðurnar, eins og Birni hætti til
að gera. En höfundur ætti lof skilið fyrir að greina af mikilli alúð
frá högum alþýðunnar og yfir heildina litið hefði hann leyst verk sitt
prýðilega af hendi.43 Guðni Jónsson skólastjóri skrifaði einnig vinsam-
legan ritdóm um bókina og fullyrti að Björn væri „mestur rithöfundur
sagnfræðinga vorra, stíll hans myndríkur og fjörugur“.44
Í fyrrnefndri yfirlýsingu sinni um hlutverk sagnfræðinga kemst
Björn svo að orði að sagan geti verið „hættulegt áróðurstæki, ef hún
er misnotuð“. Ekki var laust við að Björn beitti sjálfur sagnfræð-
inni í áróðursskyni í upphafi fræðaferils síns, enda freistingin mikil
á þessum árum, þegar frelsi og sjálfsvirðing þjóðarinnar var talin í
húfi. Snemma í október 1954 birtist í Þjóðviljanum grein sem bar
heitið „Uppreistir og sigrar“, en undirtitillinn var „Oddaverjinn á
Skálholtsstóli“. Í greininni er fjallað um atburði sunnanlands á síðari
hluta 12. aldar, en hverjum lesanda ætti að vera ljóst að þarna er dregin
upp samlíking milli fortíðar og samtíðar höfundar, þegar Björn og sam-
herjar hans töldu að herveldið í vestri væri að seilast eftir áhrifum og
aðstöðu hér á landi með aðstoð leppa sinna. Á 12. öld drottnaði norska
flotaveldið á Norður-Atlantshafi, Rússar og Bretar áttu þá engan flota,
og Bandaríkin voru ekki einu sinni til. Konungar af guðs náð sátu
alls staðar að völdum á Vesturlöndum nema á Íslandi og Grænlandi.
„Þar voru menn enn svo óguðlegir að meta frelsi meira en undirgefni
og hlýðni, lífshamingju meira en ímyndaða sálarheill og neituðu því
handleiðslu klerka og kennimanna í einkamálum.“ Í augum ráðandi
yfirstéttar á Vesturlöndum hlutu Íslendingar að vera guðlaust sjálfræð-
isfólk og stórhættulegir sálarheill kristinna þjóða. Þegar erkibiskupinn
var orðinn æðsti maður Norður-Atlantshafsflotaveldisins, lét hann því
bannfæringu dynja á Íslendingum og stefndi helstu höfðingjum þeirra
á sinn fund. Síðan reynir höfundur að gera sér í hugarlund hvernig
íslensku dagblöðin hefðu brugðist við slíkum tíðindum, ef þau hefðu
þá verið til. Með sínu frjóa ímyndunarafli og hárbeittri glettni vafðist
ekki fyrir Birni að kalla fram fréttatextann í málgögnum höfuðand-
stæðinganna:
Mér er sem ég sæi Morgunblaðið skýra frá atburðum á Íslandi á árunum
1170–’80: Hálfvilltir eyjarskeggjar svívirða kristindóminn, Íslendingar magn-
aðir fídonsanda [svo] Múhameðs antikrists limlesta presta og brenna kirkjur,