Andvari - 01.01.2017, Blaðsíða 82

ANDVARI TVENNT Í HEIMI 81
Ekki var að ástæðulausu að Kant skyldi tiltaka þetta tvennt. Á fyrri starfs-
árum hafði hann sökkt sér niður í stjörnufræðilegar athuganir og meðal ann-
ars sett fram (1755) tilgátu um myndun sólkerfa. Samkvæmt henni urðu
þau til úr mikilli og margbrotinni efnisþoku fyrir áorkan aðdráttarafls og
miðflóttaafls. Síðar (1796) rökstuddi franski stjörnufræðingurinn Pierre de
Laplace, á sjálfstæðan hátt, sams konar tilgátu; nefndist hún eftir það Kant-
Laplace-kenningin og markaði þáttaskil.
Tilgáta Kants um sólkerfi lá á sviði hreinna raunvísinda. Hún gat náttúr-
lega ekki útlistað myndun sjálfs efnisins í upphafi veraldar; þar varð ekki
öðru við komið en hugmyndinni um skapara: mátt sem verður aldrei skýrð-
ur né skilinn. Þetta snertir síðan það meginatriði í heimspeki Kants að menn
geti ekki vitað neitt um tilveruna fram yfir það sem reynsla þeirra í tíma og
rúmi miðlar þeim; innsta eðli hlutveruleikans („das Ding an sich“) hvílir utar
og ofar skynsviði manna og er órannsakanlegt um alla eilífð, órannsakanlegt
í sama skilningi og sagt er um vegi guðs. Í stuttu máli: óravíður stjörnu-
geimur birti hugsuðinum ekki aðeins hin háu eðlislög náttúrunnar, heldur og
dul, æðri öllum skilningi, sem er greypt í sköpunarverkið.
Það var að hinu leytinu grundvallaratriði í siðfræði Kants að maðurinn
á þessari jörð, gæddur frjálsum vilja, fái einungis þjónað réttri breytni með
siðgæðisskyldu sinni, en ekki til að mynda með fylgispekt við kirkjukenn-
ingar. Og inntak hins sanna siðgæðis fólst að hyggju hans í undanbragða-
lausri skyldurækt. Að þessu lýtur siðgæðislögmál Kants, hið skilyrðislausa
skylduboð: háleit og hrein skyldurækt gerir greinarmun góðs og ills án
minnstu hliðsjónar af eigin hagsmunum eða trúarþjónkun; breytni einstakl-
ings er siðferðislega rétt, geti hann sagt með sjálfum sér að sú breytni skuli
ná, eins og lögmál væri, til allra skyniborinna manna.
Maðurinn hér á jörð er borgari tveggja heima, mælti Kant. Og hann varð
þeirrar skoðunar að siðgæðislögmálið stranga, eins og hann setti það fram,
ætti sér rætur innar hlutveruleikanum, heyrði til hinu órannsakanlega sviði
tilverunnar, væri þess vegna í raun guðlegs eðlis.
Það er að sönnu gamall biblíuvísdómur að í samvizkunni tali alfullkom-
inn, persónulegur guð til mannanna. En Steingrímur Thorsteinsson trúði
ekki á biblíulegan guð, drottin himneskra hersveita, heldur á máttarvald
laust við trúfræðilegar kennisetningar, alvaldsföður nálægan í náttúrunni,
sbr. til dæmis ljóðið Nótt, prentað í Svövu árið 1860. Í 12. vísu Lífshvatar
líkir hann almættinu við sól, undrakraft þangað sem hvaðeina stefnir.
Sé nú alls gætt, virðist sú ályktun réttmæt að „guð í sjálfum þér“ vísi til
siðgæðislögmálsins í skilningi Kants, að þau orð og „guð í alheims geimi“
sé umritun á því tvennu sem vakti með Kant svo djúpa aðdáun og lotningu,
það tvennt sé tignast alls.