Andvari - 01.01.2012, Side 168

166
HJALTI HUGASON
ANDVARI
Úr hópi Verðandi-manna héldu einkum Gestur Pálsson (1852-1891) og
Einar H. Kvaran stefnunni á lofti í framtíðinni ásamt fleiri höfundum eins
og t.d. Þorgils gjallanda (Jóni Stefánssyni, 1851-1915) sem runninn var upp
úr róttækri frelsishreyfingu Suður-Þingeyinga.39 í verkum Gests og Þorgils
gjallanda gætir félagslegs raunsæis og samfélagsgagnrýni sem beindist ekki
síst að siðrænum stoðum samfélagsins og þeim stofnunum sem fóru með for-
ræði á því sviði og þá einkum kirkjunni.40 Þorgils gjallandi lýsti t.d. hræsni og
tvöföldu siðgæði sem hann taldi að gætti mjög meðal presta.41 Hjá Einari H.
Kvaran gætti einkum sálfræðilegs raunsæis og siðrænnar ádeilu sem á síðari
hluta ævinnar vék fyrir beinni boðun siðrænna gilda 42 Hélst það í hendur við
að hann snerist til fylgis við spíritismann. Þegar tekið er tillit til þeirrar stöðu
sem fyrrgreindir höfundar höfðu í samfélagsumræðunni má ætla að hug-
myndir þeirra hafi mótað hugmyndaheim þjóðarinnar og fyllt upp í tómarúm
sem skapaðist þegar dró úr áhrifum kirkjunnar eins og lýst var að framan.
Aldamótin voru deiglutími er einkenndist af stöðnun og/eða hnignun á sviði
kirkjuguðrækni, umræðum um aðskilnað ríkis og kirkju, vaxandi áhrifum
raunhyggju auk annarra viðhorfa sem kenna má við nútímann. Jafnframt tóku
að ryðja sér til rúms tvær stefnur á sviði guðfræði og trúarlífs sem líta má á
sem andsvar kirkjunnar við þessari þróun. Er þar átt við aldamótaguðfræðina
svokölluðu (einnig nefnd nýguðfræði og frjálslynd guðfræði) og spíritismann.
Má líta á báðar stefnurnar sem tilraunir til trúvarnar í viðsjárverðum heimi
þótt íhaldssamari armar í kirkjunni snérust vissulega til andsvara gegn báðum
stefnunum.43 Haraldur Níelsson og Þórhallur Bjarnarson voru í hópi þeirra
sem aðhylltust aldamótaguðfræðina sem m.a. beitti sögulega-gagnrýnum að-
ferðum við biblíurannsóknir og -túlkun. Um hana verður ekki fjallað sér-
staklega hér. Líta má svo á að forystumenn spíritismans með Harald í broddi
fylkingar hafi leitast við að mæta vaxandi efasemdum og afneitun á kjarnaat-
riðum kristinnar trúar, einkum ódauðleika sálarinnar og upprisunni, með því
að leiða í ljós sannanir fyrir tilvist handanheimsins með aðferðum sem sam-
tíminn gat viðurkennt. Þannig var spíritismanum stefnt gegn raunhyggjunni og
þeirri efnis- og efahyggju sem henni fylgdi. Viðbrögð kirkjunnar við gagnrýn-
um hugmyndastraumum aldamótanna fólust þannig í að leggja sambærilegar
þekkingarfræðilegar forsendur til grundvallar og beita sambærilegum aðferð-
um á sviði guðfræði og trúar og ríkjandi voru í hinum akademíska heimi og
samfélagsumræðunni almennt og breiddust út á meðal almennings með auk-
inni menntun og vaxandi fjölmiðlun. Þessi viðbrögð hafa ugglaust átt þátt í að
íslenska þjóðin náði að samræma trúarlega hugsun og aukin áhrif raunhyggju
og sýndi sig að vera trúuð þjóð umfram aðrar langt fram á tuttugustu öld þótt
margir hafi aðhyllst „einkatrú“ í stað hefðbundinnar kristni. í þessu efni mun-
aði mikið um framlag Haralds Níelssonar. Ævisöguritari hans hefði e.t.v. getað
gert þessu hugmyndasögulega sjónarhorni hærra undir höfði í riti sínu.