Vaka : tímarit um þjóðfélags- og menningarmál - 01.09.1939, Síða 38

V A K A 2. árg. . Júlí-sept. 1939
Á Liebigs dögum gátu menn
aðeins aflað jörðinni köfnunar-
efnissambanda með því að nota
húsdýraáburð, fuglaáburð (gú-
anó) eða saltpétur.
Orðið saltpétur er komið af sal
petri (steins salt), og er fornt
nafn. Til skýringar á orðinu má
rifja upp þá sögu, að Friðrik mikli
lét bændurnar í Slésíu byggja sér-
staka steinveggi til þess að sletta
á húsdýraáburðinum. Á veggj-
unum myndaðist svo fyrir tilstilli
vissra baktería saltpétur, sem
bændurnir áttu að skafa af og
safna. Saltpéturinn var notaður
til púðurgerðar. Þetta var þó ekki
uppgötvun Friðriks, en púður og
fallbyssur hafa löngum verið hin
ákjósanlegustu taltól þjóðhöfð-
ingjanna og eftirsóknarverðara en
hinar hversdagslegu landbúnað-
arafurðir svo sem korn og smjör.
Mönnum var á Liebigs dögum
kunnugt um, að til voru miklar
saltpétursnámur, heil saltpéturs-
eyðimörk á Kyrrahafsströnd Suð-
ur-Ameríku. Þetta var óbyggt eld-
brunnið svæði um 600 km. frá
norðri til suðurs, báðum megin
við syðri hvarfbauginn. Snævi-
krýnd eldfjöll gnæfðu þar yfir
saltglitrandi eyðimörk, sem menn
forðuðust eins og heitan eldinn.
Mestur hluti þessa lands til-
heyrði Bolivíu en syðst átti Chile
sneið. Á þessum dögum var Chile
enn ekki orðin eins óhemju löng
og hún er nú og Bolivía átti enn
land til sjávar.
Þegar saltpéturinn allt í einu
varð verðmæt vara, urðu Chile-
196
búar fyrri til að skilja aðstöðu
sína. Þeir sendu verkfræðinga
upp í eyðimörkina. Saltpéturinn
var sprengdur úr klettagjótun-
um. Verksmiðjur voru reistar.
Saltpéturinn var seyddur og
leiddur í gríðarstórar járnþrær.
Þar var hann látinn setjast og
kristallast. — Chilebúar urðu fyrri
til og þeir græddu stórfé. Alls
staðar glitraði á hvítar saltpéturs-
þrær í glöðu sólskini. Á þessum
slóðum rignir nær aldrei. Chile-
búar gerðu samning við stjórn
Bolivíu um saltpétursvinnslu þar
í landi. Og er Bolivíumenn sáu,
hve mikið fé nágrannar þeirra
græddu, iðruðust þeir samning-
anna og settu útflutningstolla á
áburðarefnin. Chile mótmælti. En
þegar það ekki dugði, voru vopnin
látin tala. í febrúarmánuði 1879
tók Chile Antofogasta, aðalhafn-
arborg Bolivíu. Perú blandaðist í
leikinn með Bolivíu en Chile sigr-
aði mótstöðumenn sína hvað eft-
ir annað í sjóorustum. Eftir fjögra
ára styrjöld neyddi Chile Bolivíu
til þess að láta af hendi alla
ströndina og allan saltpéturinn.
Striðið hafði kostað mikið og það
urðu nú kaupendur saltpétursins
að borga. Varan steig í verði og
gullið streymdi enn til Chile. En
rólyndir reikningsmenn í Evrópu
fóru nú að geta reiknað á fingr-
um sér, hvenær Chilesaltpéturinn
þryti.
Árið 1798 hafði Malthus birt
sultarspár sínar. Nákvæmlega
hundrað árum seinna, 1898, spáði
samlandi Malthusar, Sir William