Bændablaðið - 01.12.2022, Blaðsíða 42

42 Bændablaðið | Fimmtudagur 1. desember 2022
Meindýr eru skaðvaldar í garð-
og skógrækt og óvelkomnir
gestir sem flestir vildu vera
lausir við. Garðyrkjuskólinn í
Ölfusi stóð fyrir haustþingi um
plöntusjúkdóma, meindýr og
varnir gegn þeim.
Brynja Hrafnkelsdóttir, skordýra­
fræðingur á rannsóknasviði Skóg­
ræktarinnar, ræddi um meindýr í
skógrækt og garðrækt.
Meindýr í ungskógum
Brynja segir að afföll í skógrækt
hér á landi séu mest fyrstu árin eftir
gróðursetningu þar sem trjáplöntur
séu viðkvæmastar fyrstu árin.
„Plönturnar eru litlar með lítið
af laufi og rýrt rótarkerfi og þol
því ekki mikið. Fyrstu árin eru
ranabjöllur og yglulirfur skæðar
og skemma bæði ungar skógar­ og
landgræðsluplöntur.“
Ranabjöllur og yglulirfur
Á Íslandi finnast um þrjátíu tegundir
af ranabjöllu og tvær þeirra,
hélukeppur, Otiorhynchus nodosus,
og silakeppur, O. arcticus, valda
mestu tjóni. Auk þess sem trjákeppur,
O. singularis, getur valdið skaða og
þá helst í húsagörðum.
„Lirfur bjallnanna valda
mestum skaða með því að éta
rætur ungplantnanna. Þannig geta
plönturnar misst rótarfestu og þrífast
illa.“
Yglulirfur valda oft miklu tjóni í
ungskógum og þá helst jarð­, Diarsia
mendica, og ertuygla, Ceramica pisi.
Að sögn Brynju er ertuygla
innlend tegund sem var áður fyrr að
mestu bundin við sunnanvert landið.
„Fyrsti þekkti faraldur var árið 1991 í
Morsárdal við Skaftafell en á síðustu
árum hefur stofn og útbreiðsla hennar
vaxið gríðarlega og faraldrar nánast
árvissir á sumum svæðum. Ertuyglan
veldur skaða á öllum trjátegundum
og þola barrtré hana verr en lauftré.“
Birkikemba
Fannst fyrst hér á landi í Hveragerði
sumarið 2005 og hefur breiðst
hratt út síðan þá og skaði af hennar
völdum aukist. „Fiðrildi birkikembu,
Heringocrania unimaculella, verpa í
lauf birkis snemma á vorin og lirfan
klekst út og vex inni í blaðinu og
nærist á blaðholdinu. Um mitt sumar
verður lirfan fullvaxin og púpar sig.“
Birkiþéla
Brynja segir að birkiþéla, Scolioneura
betuleti, sé blaðvespa sem hafi líklega
verið hér í einhvern tíma þar sem
hún var búin að dreifa sér talsverpt á
Suðvesturlandi þrátt fyrir að hafa fyrst
verið greind 2016. „Vespan verpir í
blöð birkis og lirfan elst upp inni í
blaðinu líkt og lirfa birkikembu.
Asparglytta
Asparglytta, Phratora vitelliane, er
vel þekkt meindýr í Norður­Evrópu
á trjám af víðiætt. Hún fannst fyrst
hér í Kollafirði vorið 2006 og hefur
breiðst út þaðan. Bjöllur asparglyttu
verpa í byrjun sumars og lirfurnar
skríða úr eggi um mitt sumar og lifa
á laufi viðju, aspar og víðis fram undir
lok sumars en púpa sig þá. Bjöllurnar
skríða úr púpu fyrir vetur og liggja
síðan í dvala, gjarnan í trjáberki.
Auk þess að valda skaða í skógrækt
er asparglytta og lirfur hennar til
verulegra leiðinda í garðrækt.
Sitkalús
Lús sem leggst á sitka­ og blágreni
hér á landi. Sitkalús, Elatobium
abietinum, fannst fyrst hér árið
1959. „Lúsin situr neðan á nálunum
og stingur sograna inn í loftaugu
barrsins og veldur eitrun sem hefur
þær afleiðingar að barrið verður
fyrst gult og síðan rauðbrúnt. Þegar
sitkalúsarfaraldur gengur yfir má heita
að lúsin hreinsi allt barr af trjánum
nema yngstu sprotana og skemmdir
eru alltaf mestar neðst í trjánum.
Það er þó sjaldgæft að tré drepist
af völdum sitkalúsar og yfirleitt
klæðir hún af sér skemmdirnar með
tímanum.“
Furulús
Alvarlegasta meindýrið á furu
hér á landi er furulús, Pineus pini.
„Sennilega barst hún hingað frá
Noregi 1937. Á sjötta áratug síðustu
aldar hafði hún borist um allt land
og nánast gjöreytt allri skógarfuru á
landinu á sjötta áratugnum.
Furulús situr á berki trjáa og
myndar um sig ljósa vaxullarhnoðra.
Hún tímgast með kynlausri æxlun.
Afkvæmin klekjast úr eggi á vorin.
Að klaki loknu skríða þau út á nýju
sprotana.“
Meindýr í görðum
Brynja segir að nokkrar tegundir
fiðrildalirfa geti valdið skaða í
garðrækt hér, birkifeti, birkivefari,
tígulvefari, en að haustfeti,
Operophtera brumata, sé skaðlegastur.
„Haustfeti er útbreiddur um alla
Evrópu og veldur víða miklu tjóni
og hann barst hingað um 1930.
Lirfan er alæta á alls konar lauf­ og
barrtré og hér finnst hann einkum á
birki, víði og reyni og getur valdið
miklum skaða og er hann nánast eina
meindýrið sem leggst á reynivið hér
á landi.“
Blaðlýs
„Hér á landi finnast nokkrar tegundir
blaðlúsa eins og víðiblaðlús,
víðisprotalús víðstofnlús, hegglús,
sólberjalús, rifslús, hafrablaðlús,
birkiblaðlús og birkisprotalús. Allar
þessar lýs eru skaðlitlar
Álmlús, Tetraneura ulmi, var
fyrst staðfest á Íslandi árið 1961.
Lúsin veldur því að blöð álms
verpast. Lífferill kvikindisins er
að eftir nokkur lirfustig á álminum
umbreytast lirfurnar í fullorðnar
lýs sem fljúga yfir á sólber eða rifs.
Lýsnar á rifsinu geta síðan af sér nýja
kynslóð sem fer niður á rætur trésins.
Afkomendur þeirra eru fleygir og
fljúga yfir á álm, makast og verpa
og loka þar með hringnum.“
Brynja segir að ekki sé vitað hvort
tegundin nái öllum kynslóðum á einu
ári hér á landi eða brúi veturinn á
rótum rifs eða sólberja
Vespur í görðum
Auk birkiþélu eru þrjá tegundir á
vespum skaðvaldar í görðum hér á
landi, sagvespa á selju, furuvoðvespa
og rifsþéla.
Sagvespa, Pontania bridgmanni.
„Upp úr 2012 fór að bera á eins
konar kýlum á laufi á selju á
höfuðborgarsvæðinu og víðar um
land. Inni í þessum kýlum er lirfur
sagvespu.“
Furuvoðvespa, Acantholyda
erythrocephala, finnst víða í
Mið­ og Norður­Evrópu þar sem
hún veldur talsverðum skaða.
Hún greindist fyrst hér á landi
árið 2008. „Í dag finnst hún
víða á höfuðborgarsvæðinu og í
Hveragerði. Tjón af hennar völdum
er vegna þess að lirfurnar éta barr
frá vori og fram á mitt sumar.
Þessi vespa getur lagst á margar
furutegundir en helst lindifuru hér.
Rifsþéla, Nematus ribesii,
fannst hér fyrst árið 2010 og hefur
frá þeim tíma aukið útbreiðslu
sína á höfuðborgarsvæðinu og
fundist í Hveragerði, á Selfossi
og líklega víðar á landinu að sögn
Brynju. „Rifsþéla lifir á ýmsum
rifstegundum en helst á rauðrifsi og
stikilsberjum. Fullorðin dýr skríða
úr púpum á hausti og aftur um mitt
sumar og er því um tvær kynslóðir
að ræða og éta lirfurnar laufið um
mitt sumar og aftur á haustin.“
Hindberjaþéla, Cladius brullei,
er nýr landnemi sem fannst fyrst
hér á landi árið 2014. „Síðan
hefur hún fundist víða, bæði í
gróðurhúsum og í görðum. Auk
þess að lifa á hindberjaplöntum
hefur hún fundist á reyni og birki.“
Meindýr í útimatjurtum
„Tiltölulega fá meindýr eru til
vandræða í útimatjurtarækt hér á
landi. Íslensk sumur eru of stutt og
köld til þess að þau lifi af og svo
hefur einangrun landsins komið í
veg fyrir að þau berist hingað.“
Kálfluga Delia radicum, er
þekkt meindýr víða um heim og
alþekkt í rófnarækt hér á landi.
Auk þess sem hún leggst á fjölda
káljurta. „Kálflugu varð fyrst vart
hér á landi upp úr 1930 og í dag
finnst hún um allt land. Flugan lifur
í plöntum af krossblómaætt og þar
á meðal villtum plöntum eins og
skarfakáli og hrafnaklukku.“
Spánar- eða vargsnigillinn
Brynja segir að á landinu finnist
39 tegundir af sniglum og að
sumir þeirra geti verið skaðvaldar
í matjurtagörðum. Þar af er spánar­
eða vargsnigillinn, Arion vulgaris,
sá stærsti og skaðlegasti. „Hann
er upprunninn á Íberíuskaga en
hefur breitt úr sér víða um Evrópu.
Snigillinn verpur um 400 eggjum í
jarðvegi eða undir laufi og fannst
fyrst hér á landi 2003.
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Á FAGLEGUM NÓTUM
Meindýr í skógum og görðum
Asparglytta, Phratora vitelliane, er vel þekkt meindýr á trjám af víðiætt.
– Óboðnir gestir í garðyrkju og trjárækt
Birkiþéla, Scolioneura betuleti, er blaðvespa sem hefur líklega verið hér í
einhvern tíma áður en hún var fyrst greind.
Birkþéla verpir í blöð birkis og lirfan
elst upp inni í blaðinu.
Sagvespa, Pontania bridgmanni. Upp úr 2012 fór að bara á einskonar kýlum
á laufi á selju á höfuðborgarsvæðinu og víðar um land.
Lirfur asparglyttu skríða úr eggi um mitt sumar og lifa á
laufi viðju, aspar og víðis fram undir lok sumars.
Myndir Brynja Hrafnkelsdóttir