Bændablaðið - 01.12.2022, Blaðsíða 56

56 Bændablaðið | Fimmtudagur 1. desember 2022
LESENDARÝNI
Íslenska forystuféð er einstök
erfðaauðlind. Hliðstæðu þess er
hvergi að finna í heiminum. Á
okkur hvílir því veruleg ábyrgð
gagnvart öllum um varðveislu
þess. Ræktendur fjárins hafa
staðið vel að varðveislu þess
þannig að hún er lýsandi dæmi
um það sem best hefur verið gert
í heiminum í hliðstæðum málum.
E i g i n l e i k a r
forystufjár hafa
takmarkaða hagnýta
þýðingu sem
stendur í fjárbúskap.
Ræktun þess verður
því hugsjónastarf
sem virðist góðu
heilli veita fjölda
eigenda þess veru­
lega ánægju. Slík
erfðaauðlind gæti
öðlast hagnýtt gildi
í framtíðinni.
H ö f u n d a r
þessar ar greinar
ásamt samstarfs­
mönnum unnu
mjög ítar legt yfirlit
um stöðu stofnsins
fyrir rúmum tíu
árum og birtu í
Náttúrufræðingnum árið 2015. Í
framhaldi þess var forystuféð loksins
skilgreint sem sérstakt búfjárkyn árið
2017. Þar voru einnig birtar margar
hugmyndir um þróun stofnsins á
næstu árum og ábendingar til að
tryggja betur farsæla þróun kynsins
áfram.
Umsjón ræktunarinnar
á forræði RML
Því miður eru engar nýrri upplýsingar
að styðjast við um forystufjárkynið
en umsjón ræktunar þess er nú
á forræði Ráðgjafarmiðstöðvar
landbúnaðarins, RML. Það eina sem
þar virðist hafa verið gert er samþykkt
ræktunaráætlunar stofnsins, sem samt
þarfnast endurskoðunar um nokkur
grundvallaratriði að okkar mati. Í
skýrsluhaldi sauðfjárræktarinnar
var það skilið frá íslenska fénu
sem var löngu tímabært skref. Það
átti að skapa góða möguleika til
að birta yfirlit, fjöldatölur og fleira
á hverju ári um forystuféð sem
ómetanlegt væri að hafa handbært
núna. Frá stofnuninni hefur hins
vegar ekkert birst. Við minnum á
tillögur annars höfundar greinarinnar
að umsjón skýrsluhaldsins yrði
færð nær ræktendum sjálfum að
Forystufjársetrinu í Þistilfirði. Sú
tillaga hefur ekki fengið neinn
hljómgrunn. Hjá setrinu er reyndar
vilji og geta til að sinna þessum
málum. Í staðinn hafa þau lent í
algerum undandrætti hjá RML enda
litið á það þar sem hreint aukaverkefni,
sem við þekkjum frá fyrri störfum
okkar að gerist oft hjá opinberum og
hálfopinberum stofnunum.
Blikur á lofti
Í rannsóknum okkar kom skýrt fram að
ræktun stofnsins virtist vera í ótrúlega
góðum farvegi gagnvart sjálfbæru
viðhaldi hans. Við teljum okkur hins
vegar sjá fjölmörg óveðurský, ógnanir
sem geti á örskömmum tíma valdið
hruni stofnsins verði ekki brugðist
hratt við og eitthvað gert. Bent skal
á örfá atriði.
Farin er á stað hraðari fækkun
fjárbúa í landinu en líklega nokkru
sinni áður. Því fylgir um leið
tilsvarandi fækkun forystufjárins.
Tölurnar eiga að vera til hjá RML
en eru ekki teknar saman né birtar.
Ástæður fækkunarinnar eru margar
en veigamest ömurleg afkoma
sauðfjárbænda sem við sjáum ekki
að verði leyst af Bændasamtökunum
eða stjórnvöldum fremur en í fimm
áratuga baráttu þeirra við þessi mál
áður. Aðgerðir þessara aðila í vor geta
engan veginn talist langtímalausn.
Þvert á móti mælir fleira með að
þróunin gagnvart ósjálfbærri stöðu
forystufjárstofnsins verði hraðari á
næstu misserum en nokkru sinni áður
með skelfilegum afleiðingum.
Verulegur samdráttur hefur orðið
í sæðingum forystufjár. Samkvæmt
hrútaskrá stöðvanna árið 2022 voru
í desember 2020 sæddar 89 ær með
sæði úr þeim tveim forystuhrútum
sem stöðvarnar buðu upp á. Árið
1990 eru sendir út yfir 1100
sæðisskammtar úr Móblesa einum.
Þrjátíu árum síðar, árið 2020, eru
sæddar á landinu öllu þriðjungi
fleiri ær en 1990. Þó að tölurnar fyrir
hrútana séu annars vegar útsend sæði
en hins vegar sæddar ær, sem getur
verið villandi samanburður, er ljóst
að samdrátturinn er umtalsverður.
Notkun sæðinganna er lykilatriði um
sjálfbært viðhald stofnsins ekki síst ef
í honum fækkar hratt. Meginatriðið
er að sæðingar með forystuhrútunum
eru orðnar alltof fáar síðustu árin.
Við teljum það brýnasta
úrlausnarverkefnið núna að taka
afstöðu til hvaða afstöðu eigi að taka
til ræktunar á mótstöðu hjá sauðfé
í landinu gegn riðuveiki. Afstaða í
þessu máli getur á skömmum tíma
skilið á milli um farsæla framtíð eða
útrýmingu forystufjárins. Að því
viljum við víkja nokkrum orðum
hér á eftir.
Því miður eru mörg fleiri teikn á
lofti en þetta eru þau veigamestu að
okkar viti.
Ræktun mótstöðu gegn riðuveiki
Hér viljum við ræða aðeins nánar
síðasta atriðið sem virðist það
brýnasta að bregðast við. Góðu heilli
fundust arfgerðir hjá íslensku sauðfé
sem talið er að geti veitt fullkomna
vernd gegn riðuveiki. Starfshópur um
málið hefur unnið mikið og gott starf
um að kanna útgreiðslu genanna,
reyna að mæla áhrif þeirra og gera
áætlun um dreifingu þeirri meðal
sauðfjár hér á landi á næstu árum þar
sem sæðingar fá lykilhlutverk. Þarna
hefur vel verið unnið. Óteljandi
spurningum virðist samt ósvarað um
það hvernig brugðist verður við ef og
þegar ógnvaldurinn birtist í nýjum
hjörðum á komandi árum.
Hér þarf að taka ákvarðanir
um hvernig bregðast á við í þessu
máli fyrir forystuféð. Á að halda
forustufénu hreinu eða á að færa
verndandi genin inn í kynið? Á
Bretlandi þar sem fram komu litlir
stofnar með verndargildi þegar þessi
mál komu þar upp var lagt til að tekin
væri sú stefna að halda ræktun þeirra
áfram án innblöndunar. Á hliðstæðri
ákvörðun teljum við ýmsa annmarka.
Eins og segir veit enginn enn
hvernig þessi mál þróast hér á landi.
Hugsanlega verður lögboðið á næstu
árum að genunum verði komið í allt
fé í landinu. Yrði svo er valið ekkert
vegna þess að forystuféð er nánast
undantekningalaust að finna blandað
í stærri hjarðir af íslensku sauðfé.
Trúi menn á framtíð forystufjárins þá
hafa margir gælt við þá hugmynd að
það eigi erindi til annarra landa með
útflutningi. Því viljum við trúa en
áreiðanlega verður örðugra að vinna
að því í framtíðinni vegna þróunar
í þessum málum erlendis verði
genunum ekki komið inn í stofninn.
Hvað gert verður eiga
forystufjárræktendur sjálfir að
ákveða. Þeir þurfa að efla samtök
sín en grunn þeirra er þegar að finna
í Forystufjárræktarfélagi Íslands
sem þeir verða nú að stórefla til að
takast á við þessa spurningu. Um
leið eiga þeir að efla samstöðu sína
um Forystufjársetrið og vinna að
því að stjórnsýsla mála sem varða
þetta einstaka fjárkyn færist í
framtíðinni þangað eða til félagsins
eftir eðli mála. Með því að færa þau
þannig nær ræktendum sjálfum er
stuðlað að farsælli lausn þeirra til
frambúðar.
Sérstök aðgerðaáætlun
Verði ákveðið að koma genunum inn
í kynið í framtíðinni þarf að vinna
sérstaka aðgerðaáætlun. Í slíkri
áætlun verður að taka tillit til sérstöðu
kynsins, örlítill stofn og mikið
dreifður. Öll þekking til þess á að
vera fyrir hendi. Þar koma hinar nýju
greiningaratferðir að ómetanlegu
gagni. Auðvelt á að vera að rækta
hratt önnur gen en þau verndandi
út úr forystufjárstofninum. Við
þekkjum að víða þarf ekki að leita
mjög langt aftur í ættir eftir blöndun
við íslenskt sauðfé án þess að nokkur
einkenni frá innblönduninni verði
greind.
Séu ábendingar okkar réttar bíður
erfðanefndar landbúnaðarins að
meta hvort ekki sé þörf á sérstakri
verndaráætlun fyrir íslenska
forystuféð. Það er lögbundið
hlutverk hennar. Fram til þessa
hefur aldrei verið metin þörf á
slíkum aðgerðum hér á landi. Hér
er of mikið í húfi til að aðgerðaleysi
verði réttlætt.
Jón Viðar Jónmundsson og
Ólafur R. Dýrmundsson,
sjálfstætt starfandi búvísinda-
menn sem hafa komið lengi að
verndun og ræktun forystufjár.
Sauðfjárrækt:
Hugleiðingar um verndun
íslenska forystufjárins
Jón Viðar
Jónmundsson.
Ólafur R.
Dýrmundsson.
Eiginleikar forystufjár hafa takmarkaða hagnýta þýðingu sem stendur í fjárbúskap. Ræktun þess verður því
hugsjónastarf sem virðist góðu heilli veita fjölda eiganda þess verulega ánægju. Myndir / Tjörvi Bjarnason
Trúi menn á framtíð forystufjárins þá hafa margir gælt við þá hugmynd að
það eigi erindi til annarra landa með útflutningi.
Ræktendur fjárins hafa staðið vel að varðveislu þess þannig að hún er lýsandi
dæmi um það sem best hefur verið gert í heiminum í hliðstæðum málum.
Móflekkótti forystuhrúturinn Fjalli frá Hárlaugsstöðum.
Mynd / Halla Eygló Sveinsdóttir