Skógræktarritið - 15.12.1998, Page 26

eldsneyti. Vfða var það af skorn-
um skammti því kindur voru fáar
og einnig þurfti að nota húsdýra-
skftinn til áburðar. Loks má
minna á að í mörgum sveitum
svo sem á Suðaustur- og Austur-
landi var algengt að ekki væru til
fjárhús.
Morviður og fauskar
Morviður var smáspýtur og sprek
af reka. Ekki þurfti annað við
morviði að gera en tína þá saman
í fjörunni. Það mátti gera hvenær
sem henta þótti og var einnig
fyrirtaksverkefni ungviðis, sem
ekki gat gengið til erfiðari verka.
Tvenns konar annmarki var þó á
morviðunum. Annað var að ekki
rak jafnmikið öll ár og hitt að ein-
ungis sjávarjarðir nutu þessara
hlunninda.
Fauskar voru visnir viðarbútar,
sem voru oftast tíndir saman í
skógi, sem var á fallanda fæti,
svo sem í Landsveit fyrir miðja
síðustu öld. Einnig tfndu menn
og grófu upp fauska þar sem ár
höfðu ruðst yfir skóglendi í flóð-
um og annaðhvort grafið eða
hálfgrafið tré og trjábúta í möl og
sand. Stundum kom fyrir að vind-
ur og vatn hjálpaði síðar við að
sópa ofan af slíkum fauskum og
auðveldaði þannig fólki að verða
sér úti um eldivið. Sagnir eru
m.a. um að Vestmannaeyingar
tíndu saman svona fauska á
Markarfljótsaurum.
Hrísrif og járnvinnsla
Skógar og kjarr voru hins vegar í
öllum landshlutum, úti við
strönd og fram til fremstu dala.
Nýting skóganna var margvísleg
og mikil. Skógurinn og trjárekinn
voru íslendingum lífsnauðsynleg-
ir. Þeir þurftu timbur til bygginga,
til viðarkolagerðar, smfða og eld-
unar. Nautgripum var oft gefið
trjálim, sem fóður í harðindum
fyrr á öldum. Tvö þessara atriða
er rétt að athuga hér nánar. Fyrst
er að nefna viðarkolagerðina.
Járngerð stunduðu fslendingar,
með því að vinna járn úr mýr-
arrauða. Járnvinnslu stunduðu
þeir allt fram á miðja fimmtándu
öld, eða nær fimm aldir, en henni
var lokið þegar betra og ódýrara
járn fórað flytjast til landsins.
Viðarkolin voru gerð með þeim
hætti að þirkilurkum og gildum
greinum var brennt í súrefnis-
snauðum eldi og birkiviðurinn
þannig kolaður. Viðarkolin
brunnu jafnar og með hærra hita-
stigi en viðurinn. Þau voru eina
innlenda eldsneytið, sem hægt
var að nota við járngerð og járn-
smíði. Eftir miðja fimmtándu öld
voru viðarkol áfram notuð við
járnsmíðar og allt fram á miðja
nítjándu öld. Eftir það dró veru-
lega úr viðarkolagerð í landinu
þótt hún hafi verið stunduð í litl-
um mæli fram undir miðja þessa
öld.
Hrísrif til eldsneytis
Loks er að nefna þær skógarnytj-
ar, sem algengastar voru og
minnst er um fengist, en það er
notkun skógarviðar sem elds-
neytis. Fágætt var, nema ef til vill
á fyrstu öldum Islandsbyggðar,
að menn hituðu hús sín. Aðal-
notkun eldsneytis var því til eld-
unar, suðu. Eldstæðin voru léleg,
alltaf meira eða minna opin,
þannig að nýting eldsneytisins
var oftast slæm. Lítið var um
ofna í húsum fyrr en kom fram á
nítjándu öld. Þá voru líka ýmiss
konar þjóðlífsbreytingar í aðsigi,
svo sem myndun þorpa og bæja
og annars konar gerð húsa en fyrr
hafði verið. Torfbæirnir héldu
furðanlega vel hita á fólki, þótt
misjafnir væru að vísu. Víða voru
skepnuhús í bæjum, annaðhvort
undir baðstofum eða við hlið
þeirra. Gluggarog hurðirvoru lít-
il þannig að hitatap var þá ekki
mikið. Verst var ef til vill, ef
vatnsagi var í gólfum. Stundum
láku þekjurnar. Undir loksíðustu
aldar fara menn með þættum
efnahag að byggja timburhús í
bæjum og einnig í minna mæli til
sveita. Timburhúsin voru bjartari
og þau var auðveldara að þrífa.
Hreinlæti jókst því talsvert. Versti
ókostur þeirra var að þau voru lftt
eða illa einangruð fyrir kulda. Nú
þurfti því í ríkari mæli húshitun,
sem ekki var eins fengist um í
torfkofunum. Illa einangruð hús-
in, sem algeng voru f þá tíð er
menn breyttu um húsakynni hér
á landi, runnu út í slaga við hús-
hitun á köldum vetrum. Afleiðing
þessa alls var lakara heilsufar,
m.a. vaxandi berklaveiki. Smám
saman fóru þó húsakynni batn-
andi. Ofnar sem menn notuðu
voru óhentugir til þess að brenna
í þeim mó. Betur gafst að brenna
rifhrísi, auk þess sem hrísið var
betra eldsneyti. Þetta varð til
þess að leitað var í skógana með
vaxandi þunga.
Súluritin sýna hve mikið var rifið af
hrísi í tveimursýslum Isafjarðar-
sýslu og Mýrasýslu og á öllu land-
inuáárunum 1888 til 1950. Tvenns
konar mynstur kemur fram, sem er
einkennandi fyrir flestar sýslur
landsins, þarsem á annað borð er
rifið hns. í ísafjarðarsýslu er talsvert
hrís rifið í upphafi tímabilsins.
Hrísrifið fer svo smám saman
minnkandi allt fram undir heims-
styrjöldina 1914-1918. Á styrjaldar-
árunum, þegar erfiðara verður um
eldsneytisflutninga til landsins en
áður og á fyrstu árum eftir stríðið fer
hrísrif aftur vaxandi í nokkurn tíma.
Ár seinni heimsstyrjaldar voru
aðdrættir meiri og því var síður þörf
á því að nota hrís til eldsneytis en
fyrr. Auk þess þjó þjóðin á þeim
árum við efnalega velmegun. í
Mýrasýslu hafði hins vegar dregið
úr hrísnotkuninni árið 1888 en jókst
þar einnig þegar kom að fyrra stríði.
Áfram var talsvert hrísrif í sýslunni á
erfiðleikaárunum eftirstríðið og.
kreppuárunum sem fylgdu íkjöl-
farið. Hrísrifið fer svo smáminnk-
andi á árum seinna stríðs og af
sömu ástæðum og í ísafjarðarsýslu.
Þegar kemur fram um 1950 er svo til
öllu hrísrifi lokið. Sömu sögu er
reyndar að segja um síðasta súlu-
ritið, sem er gert af hrísrifi á landinu
öllu.
24
SKÓGRÆKTARRITiÐ 1998