Tímarit Máls og menningar - 01.11.1967, Blaðsíða 97

Umsagnir um bœkur
menntir dafni á hálfsiðuðu þjóðfélagsstigi,
og sömu fyrirbrigði myndu talin til glæpa-
manna í siðuðu þjóðfélagi. Orlög hetjunn-
ar eru þau sömu og harmleiksins, nú á
dögum. Vinsælustu hetjur nútímans kom-
ast alltaf á eftirlaun, þar er „happy end“
en engin harmsöguleg reisn.
Höfundur lýkur þessum kafla með sam-
anburði lokaorða Nýja annáls um öfugfisk
og upphafsorða Ara að Islendingabók, þar
sem er hin marglofaða setning „En hvað
sem missagt er í fræðum þessum, þá er
skylt að hafa það heldur, er sannara reyn-
ist“. Þessi klausa var lengi talin einstök
í miðaldaritum og þótti sýna hve íslenzkir
höfundar og þá einkum Ari stæðu sam-
tímamönnum sínum erlcndum langtum
framar að sannleiksást og vísindamennsku
í sagnfræði. Þessi setning er alls ekki ís-
lenzkur heimilisiðnaður, lieldur ósköp
venjulegur varnagli í formálum miðalda-
höfunda að ritum um sagnfræði. Beda
prestur notar keimlíka klausu í formála að
sögu sinni. Þótt Ari noti venjulegt sam-
tímaform í formála sínum, rýrir það auð-
vitað ekki gildi Islendingabókar.
Höfundur ræðir þjóðfélagsástandið í
Noregi á 12. og 13. öld í kaflanum: Norska
ríkið og íslenzka þjóðveldið á síðara helm-
ingi 12. aldar. A þann hátt tengir höfundur
atburði þar og hérlendis og gerir þróun
mála hérlendis skiljanlega. Þessi kafli og
sá næsti: Siðbótarmenn og Kirkjugoðar
eru forspjallið að Sturlungaöldinni. Þáttur
höfundar um Guðmund Arason er stuttur
og skýr og er með því bezta, sem sett hefur
verið saman unt baráttu hans og höfðingja.
Höfundi tekst að lýsa sálfræðilegum for-
sendum hegðunar biskups og helzta and-
stæðings hans Kolbeins Tumasonar og síð-
ar hrakfallasögu Gvendar góða.
Þáttur höfundar um Sturlungaöld er
skýr og skilmerkilegur. Afstaða kirkjunnar
og stuðningur hennar við konungsvaldið,
og handgöngueiðar og hirðvist íslenzkra
höfðingja voru forsendur svardaganna 1262.
Höfundur hefur hér hliðsjón af lénsfyrir-
komulagi miðalda, þegar konungar gátu
verið lénsmenn konunga í öðru ríki. Það
er skilningur höfundar á almennri mið-
aldasögu, sem verður til þess að hann skýr-
ir betur þetta tímabil en áður hefur verið
gert. Þáttur Snorra Sturlusonar að þessum
málum er harmsögulegur, þegar Heims-
kringla er höfð í huga. llann á meiri hlut
að upplausn þjóðveldisins en aðrir sam-
tíðarmenn hans samkvæmt skoðun höfund-
ar og verður það ekki hrakið. Höfundur
forðast allt tal um sjálfstæði í þeirri merk-
ingu, sem nú tíðkast að nota það orð, enda
villandi að nota pólitísk hugtök nútímans
um miðaldapólitík. En þetta hefur stundum
viljað brenna við þegar rætt er um atburð-
ina um miðja 13. öld hérlendis. Islenzkir
höfðingjar voru meira og minna bundnir
konungi snemma á 13. öld og kirkjan
studdi konungsvaldið. Lénsskipulagið ein-
kenndist af tengslum milli manna. Per-
sónuleg tengsl lénsdrottins og lénsmanns
voru helgari en þjóðerni, sem nú réttlætir
og helgar sjálfstæði þjóða.
Höfundur segir réttilega: „Islendingar
soguðust inn í lénskt furstaveldi miðalda“,
þar sem menn voru eiðsvarnir hver öðrum.
Ymsir íslenzkir höfðingjar voru eiðsvarnir
konungi, eins og áður segir, snemma á 13.
öld, og fjölgar í hirð konungs hér á landi
eftir því sem líður á öldina. Svardagarnir
1262—1264 voru framhald svardaga höfð-
ingjanna íyrr á öldinni og rökrétt afleiðing
þeirra. Höfundur leggur áherzlu á skilyrði
Islendinga fyrir konungshyllingu og að
þeir verði lausir allra mála, ef þessum skil-
yrðum verði ekki fullnægt. Þetta var samn-
ingur, en ekki hrein nauðungarsamþykkL
I eftirmála segir höfundur nokkur deili
á ritinu. Hann getur þess að kaflinn um
kirkjuna og kennimenn sé nokkuð langur
303