Morgunblaðið - 23.02.1985, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. FEBRÚAR 1985
29
Óbyggðaste fnan
og þróun byggðar á
hö fuðbor gar svæðinu
— eftir Júlíus
Sólnes
Nýlega birti Hagstofan tölur yf-
ir fólksfjölda og búferlaflutninga
milli staða á landinu. Á landinu
öllu bjuggu 240 þúsund manns. Á
höfuðborgarsvæðinu, sem er
myndað af 9 sveitarfélögum, þ.e.
Reykjavíkurborg, Kópavogi, Hafn-
arfirði, Garðabæ, Seltjarnarnesi,
Mosfellssveit, Bessastaðahreppi,
Kjalarneshreppi og Kjósarhreppi,
bjuggu samtals 130.485 manns,
sem er 54% þjóðarinnar. Um síð-
ustu aldamót bjuggu 8 þúsund
manns eða 10% þjóðarinnar á höf-
uðborgarsvæðinu, svo hér má
glöggt sjá hina miklu þjóðfélags-
byltingu, sem hefur orðið á tuttug-
ustu öidinni.
Pjölgun íbúa milli ára varð
mest á höfuðborgarsvæðinu eða
1,77% meðan fólksfjölgun á land-
inu öllu var 0,94%. I þrem lands-
hlutum, á Vesturlandi, Norður-
landi eystra og á Austurlandi var
um fólksfækkun að ræða. Þannig
fækkaði Akureyringum t.d. um 28
manns.
Þessar tölur sýna, svo ekki verð-
ur um villzt, að vaxandi straumur
fólks úr öllum landshlutum liggur
til höfuðborgarsvæðisins. Kveður
svo rammt að þessu, að forystu-
menn landshlutasamtaka sveitar-
félaga tala um, að verði ekkert að
gert muni stíflan bresta, og stór-
felldir fólksflutningar til höfuð-
borgarsvæðisins muni leggja
sveitir og byggðalög í eyði víðsveg-
ar um landið. Jafnvel Akureyri,
mesti þéttbýlisstaður landsins
utan höfuðborgarsvæðisins, á í
vök að verjast eins og tölurnar
gefa til kynna.
Sumum er þessi þróun ekkert á
móti skapi og sjá ekkert athuga-
vert við það, þótt þjóðin muni öll
búa á höfuðborgarsvæðinu áður en
langt um líður. Landið utan þess
verði þá eitt allsherjar útivist-
arsvæði, þar sem náttúran ein
ráði ríkjum. Hugsanlegt sé þó að
gera út á sjó frá einstaka ver-
stöðvum, þar sem fólk dveljist
tímabundið hluta af árinu. Aðrir,
en þeir eru vonandi í miklum
meirihluta, hafa hinsvegar
áhyggjur af þessari þróun mála og
velta því mjög fyrir sér hvað skuli
til bragðs taka. í þeim fiokki eru
flestir sveitarstjórnarmenn á höf-
uðborgarsvæðinu, en það er mesti
misskilningur, að það þjóni hags-
munum þeirra bezt að fá hingað
alla íbúa landsins sem fyrst.
Sveitarstjórnarmenn og íbúar á
höfuðborgarsvæðinu hafa hins
vegar ekki verið spurðir ráða þeg-
ar ríkisvaldið hefur með aðgerðum
sínum ætlað að treysta byggð út á
landsbyggðinni, sem virðist hafa
borið lítinn árangur. Þeir hafa því
látið sér nægja að halda áfram
vinnu við skipulag byggðar á höf-
uðborgarsvæðinu miðað við
óbreyttar forsendur, en þá er gert
ráð fyrir, að íbúatalan á næstu
40—50 árum verði 200—280 þús-
und, allt eftir því hversu lengi
ráðamenn ætla að berja höfðinu
við steininn í byggðamálum.
Óbyggðastefnan
Fyrir tæpum 15 árum hóf ríkis-
valdið miklar en skipulagslitlar
aðgerðir í byggðamálum. Með til-
komu Framkvæmdastofnunar og
Byggðasjóðs skyldu vandamál
dreifbýlisins og landsbyggðarinn-
ar, utan höfuðborgarsvæðisins,
leyst með miðstýringu og flutningi
fjár úr sameiginlegum stjóðum út
á land. Aukinn fiskafli, í kjölfarið
á stækkun fiskveiðilögsögunnar,
var hér lykilatriði, sem átti að
tryggj a afkomu landsbyggðarinn-
ar um aldur og ævi. Jafnframt var
markvisst unnið að því að jafna
búsetuskilyrði með því að byggja
heilsugæzlustöðvar, skóla- og
íþróttamannvirki út um ailt land
og greiða niður hitunarkostnað,
þar sem ekki var hægt að dæla
ódýru heitu vatni beint upp úr
jörðinni.
Þessi viðleitni ríkisvaldsins hef-
ur í huga almennings hlotið nafnið
byggðastefnan. Henni má bezt
lýsa með því að skoða aðalmark-
mið hennar. Það er einfaldlega, að
utan höfuðborgarsvæðisins búi
um 100 þúsund manns í 100—1000
manna þorpum við sjávarsíðuna. í
hverju slíku þorpi skal vera frysti-
hús, einn til tveir skuttogarar,
heilsugæzlustöð, grunnskóli, fjöl-
brautaskóli og háþróaður tækni-
iðnaður. í sveitum landsins var
talið að 3.000—5.000 manns gætu
haldið áfram þeirri offramleiðsu á
landbúnaðarvörum, sem er einn af
hornsteinum byggðastefnunnar.
Hvergi mátti bær fara í eyði eða
smástaður leggja upp laupana,
sama hverju þyrfti að kosta til. Á
þessu tímabii hefur t.d. verið al-
gengt að leggja raflagnir heim að
afskekktum kotjörðum fyrir millj-
ónir króna, en ekki hvarflað að
neinum að spyrja viðkomandi
bónda, hvort hann vildi heldur fá
peningana greidda beint og þá
flytja í burt.
Áður en allir peningar lands-
manna urðu verðbólgudraugnum
og erlendum Iánardrottnum að
bráð gekk þetta furðanlega. Þann-
ig snerist þróun íbúafjölda lands-
byggðinni í hag á seinni hluta átt-
unda áratugarins, og stóð íbúatal-
an hér á höfuðborgarsvæðinu nán-
ast í stað þetta sama tímabil. Nú
er hins vegar komið að skuldadög-
unum og við blasir hrun byggða-
stefnunnar. Fólkið flykkist aftur
til höfuðborgarsvæðisins, og von-
leysi gerir vart við sig, jafnvel í
sterkustu byggðakjörnum lands-
byggðarinnar svo sem á Akureyri.
Fámennir sveitahreppar nota
meira en öll útsvör sín til þess að
standa straum af skólakostnaði,
og litlu staðirnir eiga fullt í fangi
með að greiða ræstingarkostnað
vegna heilsugæzlustöðvarinnar. 1
höndum ríkisvaldsins er byggða-
stefnan orðin að óbyggðastefnu og
smátt og smátt að leggja alla
byggð á landinu, utan höfuðborg-
arsvæðisins, í rúst. Margir sveit-
arstjórnarmenn og áhrifamenn
úti á landi eru þó meðsekir, hafa
til dæmis beitt sér fyrir óraunsæj-
um framkvæmdum og neitað að
horfast í aumi við þann raunveru-
leika, að Islendingar eru ekki
nema 240 þúsund og verða senni-
lega aldrei fleiri en 300—400 þús-
und.
Kommuskekkjan
En hver er þá ástæðan fyrir því,
að svo hrapallega hefur tekizt til.
Ég held, að aðalástæðan sé nokkuð
augljós. Hún byggir einfaldlega á
kommuskekkju, sem gengur sem
rauður þráður í gegnum allar
áætlanir um eflingu byggðar úti á
landi. Ef íslendingar væru 2,4
milljónir, það er tíu sinnum fleiri
en þeir eru, gengi dæmið upp. Þá
fyrst væri hægt að standa undir
heilsugæzlukerfinu, grunnskólan-
um og margvíslegri annarri þjón-
ustu, sem fólk gerir kröfu um nú á
tímum. Með rúmlega milljón íbúa
utan höfuðborgarsvæðisins væri
auðvelt að halda öllu landinu í
byggð. Bora göt í fjöll, leggja vegi
og flugbrautir, halda uppi full-
komnustu þjónustu, sem völ er á,
leggja grundvöll að hátækniiðnaði
og meira að segja hafa háskóla á
mörgum stöðum úti á landi.
Staðreyndin er sú, að hinir rúm-
lega 100 þúsund íbúar utan höfuð-
borgarsvæðisins eru að sligast
undan kostnaði við að reka þetta
mikla þjónustukerfi, sem troðið
hefur verið upp á þá. Þetta á ekki
síður við um íbúa höfuðborgar-
svæðisins, sem standa undir veru-
legum hluta af herkostnaðinum. í
rauninni má rekja ástæður fyrir
bágbornum launakjörum á ís-
landi, sem þó skipar sæti meðal
fremstu þjóða heims, þegar þjóð-
artekjur á mann eru mældar, til
kommuskekkjunnar.
Byggðakjarnar
Valdimar Kristinsson, hagfræð-
ingur, hefur ritað margar fróðleg-
ar greinar í blöð og tímarit, þar
sem hann hefur bent á nauðsyn
þess að þjappa fólkinu í landinu
betur saman. Hann á sennilega
hugmyndina að þeirri stefnu að
mynda tiltölulega fáa en öfluga
byggðakjarna í landshlutunum,
sem yrðu burðarásar landsbyggð-
arinnar utan höfðborgarsvæðis-
ins. Þessi kenning byggir einfald-
lega á því, að hinir 100 þúsund
íbúar landsbyggðarinnar eru vart
til skiptanna.
Hæfilegt virðist að gera ráð fyr-
ir því, að utan höfuðborgarsvæð-
isins myndist 3—4 öflugir þétt-
býliskjarnar, sem telji 25—30 þús-
und íbúa, einn í hverjum lands-
hluta. í slíkum þéttbýliskjörnum
væri hægt að standa undir þjón-
ustukerfunum, skapa fjölbreytt
menningarlíf og umfram allt
skapa grundvöll fyrir iðnvæðingu.
Iðnaður þrífst nefnilega ekki
Júlíus Sólnes
„Allt hjal um að
Norðmenn séu að eyði-
leggja sjávarútveg á Is-
landi með styrkjum til
norskra útvegsmanna er
markleysa. Við erum að
því sjáifir með því að
ætla honum það hlut-
verk að standa undir
vonlausri byggða-
stefnu.“
nema í þéttbýli, hvort sem okkur
líkar betur eða verr.
Þetta myndi að sjálfsögðu hafa í
för með sér, að stórir hlutar lands-
ins, sem nú eru í byggð, myndu
verða óbyggð svæði. Spurningin er
sú hvort það myndi gera nokkuð
til. Gætum við þá ekki betur en
áður notið óspilltrar náttúrunnar
i þessu fallega landi okkar?
Það skiptir hins vegar miklu, að
landsbyggðin og ríkisvaldið taki
höndum saman og reyni að stýra
þessari þróun af einhverri skyn-
semi í stað þess að láta allt reka á
reiðanum eins og hingað til.
Nú á tímum gerir fólk miklar
kröfur til lífsins, hvar sem það
býr. Fyrir utan fullkomna þjón-
ustu á öllum þeim sviðum, sem
nefnd hafa verið, vill það eiga
greiðan aðgang að fjölbreytilegu
menningarlífi, leikhúsum, bíóum,
kaffi- og veitingahúsum, danshús-
um, listasýningum og mörgu
fleira. Það er ljóst, að fámenn
þorp við sjávarsíðuna geta aldrei
boðið upp á slíka hluti. Meira að
segja Akureyri er of lítill bær til
skipuoWBptopa HönjosoacARsvÆoisiNS
VAV »V1 1:30.000 OKT 84
Þróun byggðar á höfuðborgarsvæðnu á næstu 40—50 árum.
þess að geta boðið upp á það
menningarlíf og þjónustu, sem al-
menningur telur sjálfsagða nú á
dögum.
Fólk mun því áfram flytja til
höfuðborgarsvæðisins, ef ráða-
menn vilja ekki skilja þessar aug-5
ljósu staðreyndir. Það eina, sem
kemur í veg fyrir, að stíflan bresti,
eru þeir átthagafjötrar, sem felast
i óseljanlegum fasteignum og mun
hærra fasteignaverði á höfuðborg-
arsvæðinu. Nú er svo komið, að
nær engin lán eru veitt til íbúð-
arbygginga utan höfuðborgar-
svæðisins. Fólk utan af landi kýs
heldur að fá lán til þess að byggja
smáíbúðir í Reykjavík en fjárfesta
í heimabyggð sinni.
Jafnvel þótt sjávarafli myndi
aukast og rífandi atvinna yrði í
öllum fiskvinnsluhúsum úti á
landi myndi það engu breyta.
Störf í fiskvinnslu eru dæmigerð
láglaunastörf og bendir ekkert til
þess, að það muni lagast. Þau eru
ekki eftirsóknarverð heldur,
starfsins vegna, og ekki líkleg til
þess að halda fólkinu heima. Þvert
á móti hlýtur þéttbýlið að lokka til
sín vinnuaflið með miklu fjöl-
breyttari og eftirsóknarverðari
störfum í iðnaði og þjónustugrein-
um, sem að auki eru mun betur
borguð. Allt hjal um að Norðmenn
séu að eyðileggja sjávarútveg á ís-
landi með styrkjum til norskra út-
vegsmanna er markleysa. Við er-
um að því sjálfir með því að ætla
honum það hlutverk að standa:
undir vonlausri byggðastefnu. í
stað þess, að þessi mikilvæga at-
vinnugrein okkar verður að fá að
þróast og fyrst og fremst lúta
stjórn arðsemissjónarmiða.
Hóflega fullbyggt
höfuðborgarsvæöi
En ef ekkert breytist og fólkið
streymir áfram til höfuðborgar-!
svæðisins? Er hægt að koma allri
þjóðinni fyrir þar? Á vegum Sam-
taka sveitarféiaga á höfuðborg-
arsvæðinu er nú unnið að gerð
svæðisskipulags fyrir allt höfuð-
borgarsvæðið frá Straumsvík upp
í Kjós.
Á meðfylgjandi mynd sést
hvernig byggð mun þróast á höf-
uðborgarsvæðinu á næstu 40—50
árum. Undirstaða hennar er aðal-
skipulag Reykjavíkurborgar og
hinna aðildarsveitarfélaganna,
sem byggir á þróun undanfarinna
ára og því, sem bezt verður spáð
um framtíðina.
Gráu svæðin sýna það, sem hef-
ur verið kallað hóflega fullbyggt
höfðborgarsvæði. Byggðin er þá
orðin samfelld frá Hafnarfirði og
upp að Mógilsá á Kjalarnesi. Til
austurs afmarkast hún af eðli-
legum ástæðum vegna náttúru-
verndar, vatnsverndunarsvæða og
100 metra hæðarlínu yfir sjávar-
máli. Það er athyglisvert, að
byggðin breytist smám saman frá
því að nesin út frá strandlengj-
unni, fyrst og fremst Seltjarnarn-
esið, eru þungamiðja höfuðborg-
an er ás, sem liggur frá suðvestri
til norðausturs, þ.e. frá Hafnar-
firði um Kópavog, Árbæjar- og
Grafarvogshverfi upp í Mosfells-
sveit. Er ekki vanþörf á, að strax
sé farið að huga að nauðsynlegum
umferðaræðum, sem fylgja þess-
um meginás.
Á þessum svæðum rúmast um
220 þúsund íbúar. Dökku svæðin í
suðri, við Úlfarsfell og víðar, gætu
rúmað um 30 þúsund manns til
viðbótar, en eru talin óheppilegri
til byggingar. Að lokum mætti
koma fyrir um 30 þúsund manns
til viðbótar uppi á Kjalarnesi og
fyrir sunnan Hafnarfjörð, þannig
að það er ekkert því til fyrirstöðu
að koma allri þjóðinni fyrir á höf-
uðborgarsvæðinu. Vonandi kemur ;
aldrei til þess, að það verði lausnin
á byggðavandamálinu.
Júlíus Sólnes er íormaöur Samtaka
sveitarfélaga á höfuðborgarsvæó-
inu.