Morgunblaðið - 28.09.1986, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1986
39
Fjölskrúðung- flóra
Flóra islenzkra ríkisstjórna er fjölskrúðug á lýðveldistimanum. Þar má líta „hœgri" og „vinstri" stjórnir, „nýsköpunarstjóm", „við-
reisn“ og samstjóra „lýðræðisflokka**. Þijár minnihlutastjórnir hafa setið, skamman tíma hver, á þessu tímabili. Og utanþingsstjóra
sat að völdum þá lýðveldið var stofnað.
Myndin sýnir forseta íslands, frú Vigdísi Finnbogadóttur, ásamt ríkisstjóra Steingríms Hermannssonar. Myndin er tekin á Bessa-
stöðum i janúar 1985.
í „í þinghléi" í dag er stuttlega fjallað um stjóraarflóru íslands 1944—1986.
Ríkissljórnir lýðveldistímans:
(1979-1983) naut stuðnings þing-
flokka Alþýðubandalags og
Framsóknarflokks, auk stuðnings
fáeinna sjálfstæðisþingmanna.
Þingflokkur sjálfstæðismanna tók
hinsvegar afstöðu gegn stjórninni.
Sjálfstæðisflokkur og Fram-
sóknarflokkur stóðu „tveir í túni“
flögurra lýðveldisstjórna. Tvær
hafa lotið forsæti framsóknar-
manna: Steingríms Steinþórsson-
ar og Steingríms Hermannssonar.
Tvær forsæti sjálfstæðismanna:
Ólafs Thors og Geirs Hallgríms-
sonar.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur
tvisvar staðið að stjórnarmyndun
með Alþýðubandalagi (Sósíalista-
flokki) og/eða Alþýðuflokki:
nýsköpunarstjórninni 1944 með
Alþýðuflokki og Sósíalistaflokki
og viðreisn 1959 með Alþýðu-
flokknum einum. Ólafur Thors var
forsætisráðherra nýsköpunar-
stjómarinnar. Hann var og fyrsti
forsætisráðherra viðreisnar, en
þar sátu síðar í forsæti Bjami
Benediktsson og Jóhann Hafstein.
Lýðræðisflokkarnir, svokallað-
ir, Alþýðuflokkur, Framsóknar-
flokkur og Sjálfstæðisflokkur,
hafa staðið saman að einni ríkis-
stjóm, Stefaníu , sem Stefán
Jóhann Stefánsson, formaður Al-
þýðuflokks leiddi. Á tíma þeirrar
ríkisstjómar gerðizt Island stofn-
aðili að Atlantshafsbandalaginu,
sem síðan hefur verið höfuðþáttur
í utanríkis- og öiyggismálastefnu
þjóðarinnar.
Hvað er framundan?
En hvað er framundan? „Það
Hvemig stj óm vilt þú?
Almennar umræður snúast
þessa dagana að hluta til um
kosningar til Alþingis að vori,
hugsanlega í apríl, samkvæmt
nýjum stjórnskipunar- og kosn-
ingalögum, og líkur á stjórnar-
myndun að þeim Ioknum. Það
er ekki úr vegi að horfa eilítið
um öxl og kanna, hvernig ríkis-
stjórnir á íslandi hafa verið
saman settar frá lýðveldis-
stofnun. Stiklað verður á stóru
í upprifjun um þetta efni.
„Nýsköpunarstjórn“
Þegar íslenzka lýðveldið var
stofnað, 17. júní 1944, var utan-
þingsstjóm í landinu, ráðuneyti
dr. Bjöms Þórðarsonar.
Fyrsta ríkisstjóm lýðveldisins,
sem studdist við þingmeirihluta,
var „nýsköpunarstjómin", mynd-
uð í október 1944. Hún var
jafnframt annað ráðuneyti Ólafs
Thors, formanns Sjálfstæðis-
flokksins. Aðildarflokkar „ný-
sköpunarstjórnarinnar" vóm, auk
Sjálfstæðisflokksins, flokks for-
sætisráðherrans, Alþýðuflokkur
og Sameiningarflokkur alþýðu,
Sósíalistaflokkurinn [forveri Al-
þýðubandalagsins].
„Nýsköpunarstjórnin", sem svo
var nefnd, hlaut nafn af nýsköpun
atvinnulífs, einkum í sjávarútvegi,
sem „stríðsgróðinn" gekk til.
„Nýsköpunarstjórnin" baðst
lausnar í október 1946 vegna
ágreinings milli stjórnarflokkanna
um varnarsamstarf við Banda-
ríkin.
Stefanía
Stefán Jóhann Stefánsson, for-
maður Alþýðuflokks, var forsæt-
isráðherra nýrrar ríkisstjómar,
sem mynduð var í febrúar 1947
og var við völd til hausts 1949.
Sú stjóm gekk undir nafninu
„Stefanía" og var samstjórn lýð-
ræðisflokkanna: Alþýðuflokks,
Framsóknarflokks og Sjálfstæðis-
flokks.
ísland varð stofnaðili að Atl-
antshafsbandalaginu á valdaárum
þessarar ríkisstjómar, 30. marz
1949. Þá stóð Sósíalistaflokkur-
Hver eru áhrif kjósenda
á stjórnarmyndanir?
inn fyrir miklum óspektum í
Reykjavík.
Minnihlutastjórn
Ólafur Thors var forsætisráð-
herra minnihlutastjómar Sjálf-
stæðisflokksins, sem til varð í
desember 1949, eftir að myndun
meirihlutastjórnar rann út í
sandinn. Sú stjóm fékk erfíðan
efnahagsvanda við að glíma; mik-
inn rekstrarvanda sjávarútvegs.
Hún gat, eðli máls samkvæmt,
hvenær sem er búizt við van-
trausti.
Stjómin leysti rekstrarvanda
útgerðarinnar. En vantraustið,
sem hékk yfír höfði hennar, kom
1. marz 1950. Það var samþykkt
með 33:18 atkvæðum.
Þetta var önnur íslenzka minni-
hlutastjómin. Sú fyrri var ráðu-
neyti Olafs Thors 1942.
Sjálfstæðisflokkur og-
Framsóknarflokkur
Steingrímur Steinþórsson, sem
þá var forseti Sameinaðs þings,
stóð fyrir stjórnarmyndun flokks
síns, Framsóknarflokks, og Sjálf-
stæðisflokks í marz 1950. Sú
stjóm sat fram í septembermánuð
1953.
Sömu flokkar stóðu síðan að
myndun nýrrar ríkisstjórnar. For-
sætisráðherra var Ólafur Thors.
Hún sat fram á mitt ár 1956.
Fyrsta vinstri stjórnin
Eftir kosningar t'il Alþingis
1956 myndaði Hermann Jónas-
son, formaður Framsóknarflokks-
ins, fyrstu „vinstri stjómina" í
sögu lýðveldisins, samstjórn Al-
þýðuflokks, Alþýðubandalags og
Framsóknarflokks.
Kosningarnar 1956 vóm sögu-
legar vegna „hræðslubandalags"
Alþýðuflokks og Framsóknar-
flokks. Flokkarnir buðu ekki fram
hvor gegn öðmm. Sá flokkurinn
sem sigurstranglegri þótti í hverju
kjördæmi hafði stuðning hins.
Stjómin glímdi við tvö megin-
verkefni: „brottflutning herliðsins
af Keflavíkurflugvelli", sam-
kvæmt þingsályktun þar um, og
nokkum efnahagsvanda. Upp-
reisnin í Ungverjalandi í október
1956 og Súez-stríðið urðu til þess,
að sögn, að fyrra atriðið rann út
í sandinn. Þing Alþýðusambands
íslands hafnaði hugmyndum for-
sætisráðherra um frestun á
framkvæmd kaupgreiðsluvísitölu.
Hermann Jónasson baðst þá
lausnar fyrir fyrstu vinstri stjóm-
ina í sögu lýðveldisins. Hún féll í
raun á ASÍ-þingi.
Viðreisn
Emil Jónsson, þá forseti Sam-
einaðs þings, myndar síðan
minnihlutastjóm Alþýðuflokksins
í desember 1958. Sjálfstæðis-
flokkur varði stjómina falli. Þessi
minnihlutastjórn var undanfari
viðreisnarstjórnar, samstjómar
Sjálfstæðisflokks og Alþýðu-
flokks. Sú ríkisstjórn á lengstan
samfelldan feril ríkisstjómar í
sögu lýðveldisins, 1959-1971. Á
valdatíma hennar ríkti jafnvægi
og stöðugleiki í atvinnu- og efna-
hagslífi. Verðbólga innan við,
stundum vel innan við, 10% að
meðaltali á ári.
Viðreisnarstjórnin var undir
forsæti þriggja formanna Sjálf-
stæðisflokksins: fyrst Ölafs
Thors, síðan Bjama Benedikts-
sonar [lengst af] og Jóhanns
Hafstein. Hún er af mörgum talin
farsælasta ríkisstjóm lýðveldisins.
Ríkisstjórnir
nær í tíma
Fyrsta ríkisstjómin eftir við-
reisn var vinstri stjóm,
1971-1974, sem saman stóð af
Framsóknarflokki, Alþýðubanda-
lagi og Samtökum fijálslyndra og
vinstri manna, undir forsæti Ólafs
Jóhannessonar. Á valdatíma
hennar fór verðbólgan hressilega
úr böndum.
Þá tekur við samstjóm Sjálf-
stæðisflokks og Framsóknar-
flokks, 1974-1978, undir forsæti
Geirs Hallgrímssonar. Hún náði
verðbólgu nokkuð niður, en
óraunhæfír kjarasamningar í lok
valdatíma hennar hertu á snún-
ingi verðbólguhjólsins.
Eftir mikinn kosningasigur A-
flokka 1978 er mynduð ný vinstri
stjóm undir forsæti Ólafs Jóhann-
essonar, formanns Framsóknar-
flokksins, með aðild þess flokks,
Alþýðuflokks og Alþýðubanda-
lags. Hún hélt út rúmt eitt ár.
Þá tók við minnihlutastjóm
Alþýðuflokks undir forsæti Bene-
dikts Gröndal, formanns flokks-
ins. Hún situr stutta stund, unz
ríkisstjóm Gunnars Thoroddsen,
1979-1983, er mynduð. Þegar sú
stjóm er öll er röðin komin að
ríkisstjórn Steingríms Hermanns-
sonar, sem nú situr. Helzti
árangur þeirrar ríkisstjómar er
umtalsverð hjöðnun verðbólgu,
hátt atvinnustig og ýmis bata-
merki í efnahagslífi.
Fjölskrúðug
stjórnarflóra
Framsóknarflokkurinn hefur
átt aðild að fleiri ríkisstjómum
en aðrir stjórnmálaflokkar. Hann
hefur setið jafnt í „hægri" sem
„vinstri“ stjómum. Einu meiri-
hlutastjómir lýðveldisins, sem
hafa verið Framsóknarflokks-
lausar, era „nýsköpunarstjórnin"
og „viðreisnarstjórnin". Sú síðar
talda sat raunar rúman áratug.
„Hreinar“ vinstri stjómir vóra
þijár á þessu tímabili, myndaðar
1956, 1971 og 1978, allar undir
forsæti Ólafs Jóhannessonar.
Ríkisstjóm Gunnar Thoroddsen
er erfiðara að spá um framtíðina
en fortíðina," eins og karlinn
sagði.
Möguleikinn á meirihlutastjórn
eins flokks er vart fyrir hendi, því
miður, nema meiriháttar „hægri
sveifla“ verði í komandi kosning-
um. Það er þó sannarlega kominn
tími til að leiða einn flokk til
ábyrgðar, það er að gefa honum
tækifæri til að sannreyna stefnu
sína í framkvæmd, án þess að hún
sé afvötnuð, toguð og teygð til
samkomulags við önnur og oft
gjörólík sjónarmið. Flokkur, sem
slíkt tækifæri fengi, yrði síðan að
„standa eða falla" með reynslunn-
ar dómi, en getur ekki skotið sér
á bak við samstarfsflokk eða
flokka, eins og verið hefur um
langan aldur. Kjósendur hafa, við
slíkar kringumstæður, betri að-
stöðu til að meta og dæma stefnur
og flokka.
Flokkar ganga gjaman með
„óbundnar hendur", hvað stjórn-
armyndun áhrærir, til kosninga.
„Útiloka enga möguleika" fyrir-
fram, eins og það heitir þegar í
hvoragan fótinn er stigið. Hins-
vegar er ekki ólíklegt að kjósend-
ur geri fyrr eða síðar kröfu um,
að framboðsflokkar marki skýrari
línur um stjómarsamstarf, eða
möguleika á stjórnarsamstarfi,
fyrir kosningar . Kjósendur
kunna að telja það hluta af upp-
lýsingaskyldu framboðsflokka að
marka að þessu leyti valkosti í
kosningunum, sem þeir taki síðan
afstöðu til með atkvæði sínu. Þeir
kunna að telja það lýðræðislegan
rétt sinn að vita fyrirfram , hvað
þeir kjósa yfír sig að þessu leyti.
Á tímum skoðanakannana um
svo að segja allt milli himins og
jarðar er það heldur ekki úr vegi
að kanna viðhorf fólks til stjórnar-
samstarfs næstu framtíðar;
hverskonar stjómarsamstarf hug-
ur hins almenna manns stendur
til.
Hér að framan hefur lítillega
verið drepið á samsetningu ríkis-
stjórna frá lýðveldisstofnun.
Einhvers staðar stendur, efnis-
lega, að hyggja skuli að fortíð þá
byggt er til framtíðar.