Morgunblaðið - 13.12.1986, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. DESEMBER 1986
HOFl
áritar bók sína
DAGBÓK FEGURÐAR-
DROTTNINGAR
í verslun okkar ídag milli kl. 17ogl8.
Sendum áritaðar bækurí póstkröfu.
EYMUNDSSON
Austurstræti 18
Manndómur
og athafnalíf
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Gylfi Gröndal: ÆVIDAGAR
TÓMASAR ÞORVALDSSONAR
ÚTGERÐARMANNS. I. 208 bls.
Setberg, 1986.
»Ég gerðist komungur sjómaður;
kynntist áraskipum í bemsku og
var sem unglingur á trillu, þegar
vélar höfðu verið settar í opnu bát-
ana. Ég tók þátt í verkalýðsbaráttu
á tímum kreppu og allsleysis, þegar
íslensk alþýða reis upp og krafðist
réttar síns. Síðar varð ég útgerðar-
maður og settist þá hinum megin
við samningaborðið. Ég gerði mitt
ýtrasta til að bæta aðstöðu og
öryggi sjómanna, til dæmis með því
að taka þátt í björgunarstarfi og
slysavömum. Og ég hef ferðast um
heiminn þveran og endilangan til
að selja fískafurðir okkar á sem
hagstæðustu verði.«
Þetta er í stuttu máli saga Tóm-
asar Þorvaldssonar, útgerðarmanns
í Grindavík. Svona kynnir hann sig.
Athyglisvert er að í þessu örstutta
ágripi er svo til eingöngu sagt frá
störfum, athöfnum. Skoðanir,
skemmtanir, tómstundir, gaman-
mál — ekkert slíkt er að fínna í
þessari upptalningu.
Við lestur bókarinnar (sem er nú
raunar aðeins fyrra eða fyrsta
JÓLABÆKUR DYNGJU
Úr lífi verkamanns.
Rímur, Ijóð og lausavísur eftir Sigurð
Óla Sigurðsson verkamann og sjó-
mann frá Vigur við Djúp.
I » U N N,
S D G U I! 1 T
UM VMSA MENN 0« VIDIIURDÍ, LVSING
LANDA (Ki MÓDA OG nXtTÚBUNNAU.
GÓÐAR
BÆKUR
FRÁ
DYNGJU
Ferskeytlur.
Úr safni Jakobínu Johnson skáldkonu
í Seattle. Tilvalin gjöf til vina og
frœnda í Vesturheimi.
Aðalheiður Tómasdóttir
SAITÍAO, fSLKNZCAD Oú KOSlAi)
UKTB
SIGURÐUR Gt’NNARSSON.
>W|/Wv«sn/Vtf\
Fyrs«a ár.
AKCKEYRI 18(0.
VCKSTtÞ i mESTSMIWO NOtDCK - OO AUSTtWJM.
tnuamu, hja n. bkloastkl
Iðunn.
Sögurit um ýmsa menn og viðburði,
lýsing landa og þjóða og náttúrunnar.
Þetta er Ijósprentuð útgáfa af elstu
Iðunni sem kom út 1860 og var kostuð af
Sigurði Gunnarssyni presti og alþingis-
manni á Hallormsstað og Desjamýri.
DRACiMAR
OG ÆÐRI HANDLEIÐSLA
Skrásett aí Ingvan Agnarssyni
Draumar og æðri handleiðsla.
Ingvar Agnarsson skráir í þessa bók af
hógvœrð og vandvirkni frásagnir Aðal-
heiðar Tómasdóttur eiginkonu sinnar.
bókaútgáfa,
Borgartúni 23,105 Reykjavík, box 5143,125 Reykjavík. S 91-28177,91-36638 og 91-30913
Dyngja
bindi) skýrist þetta betur. Tómas
er fæddur og uppalinn Grindvíking-
ur. Og sú var tíð að Grindavík var
talin til fátækustu sjávarplássa.
Lífsbaráttan kostaði strit og áræði,
en umfram allt áhættu. Vinnan
varð því að sitja í fyrirrúmi. Allt
annað varð að þoka fyrir alvöru
lífsins. »í verstöð snýst allt um sjó-
inn, og honum hefur líf mitt verið
tengt alla tíð,« segir Tómas.
Forfeður Tómasar voru sumir
upprunnir í heimahögum, aðrir að-
komnir. Og þeir, sem að komu,
hlutu að laga sig að lífínu við sjó-
inn. Rætur Tómasar iiggja því djúpt
á æskuslóðum. Þaðan eru ekki að-
eins mestallar hans bemsku- og
æskuminningar heldur líka minn-
ingar um afa og ömmur, frændur
og frænkur, svo og nágranna sem
margir hveijir vom líka tengdir
skyldleika- og vináttuböndum við
fjölskyldu Tómasar. Þar sem
lífsbaráttan var einhæf en ströng
var líka nauðsynlegt að bamið —
ætti það síðar að verða dugandi
maður — fylgdist með atvinnulífínu
frá fyrstu dögum og tæki til hönd-
um undir eins og kraftar leyfðu,
mótþróalaust. Þannig varð það
strax þátttakandi í daglega lífínu
og fann ekki fyrir kynslóðabili.
Bemskuminningar Tómasar eru
ljúfar og bjartar. Hvort tveggja var
að hann ólst upp í friðsælu um-
hverfí; og fólkið var gott og hjálp-
samt. En hitt mótar ekki síður
minningar hans að hann hafði frá
því fyrsta áhuga á athafnalífínu í
kringum sig. Stritvinnan útheimti
þrek og úthald. Tómas skorti hvor-
ugt. Fyrirmyndir strákanna í
plássinu vora formennimir, afla-
mennimir. Að vinna — og vinna vel
— það eitt skapaði unglingi sjálfs-
virðingu. Lífsreglumar voru ein-
faldar en afdráttarlausar. Þetta var
hart líf en heilbrigt.
Á uppvaxtaráram Tómasar var
Grindavík aðeins fámennt smáþorp.
Honum er því í fersku minni fólk
og atburðir æskuáranna. í þessu
bindi segir mest frá samferðafólki
á fyrsta áfanga lífsleiðarinnar. Inn-
an um vora kynjakvistir sem líka
settu svip á lífíð i Grindavik.
En þangað sóttu líka skáld og
listamenn. Sigvaldi Kaldalóns var
þar læknir. Stundum dvaldist hjá
honum Eggert Stefánsson, bróðir
hans. Mynd sú, sem Tómas dregur
upp af Eggert, er sérstæð og
minnisstæð en kemur prýðisvel
heim við hugmyndir samtímamanna
um þennan virðulega, en kannski
að sumu leyti misheppnaða lista-
mann — kynlegt sambland af barni
og heldri manni.
Halldór Laxness dvaldist um
tíma í Grindavík og skrifaði þar
hluta af Sölku Völku. »Sumu þykir
Bogesen kaupmaður minna á Éinar
gamla í Garðhúsum, og ýmis atvik,
sem lýst er í Sölku Völku, gerðust
raunveralega hér í Grindavík,« upp-
lýsir Tómas.
Gunnlaugur Scheving var löng-
um í Grindavík og málaði þar sumar
af sínum þekktustu sjávarmyndum.
Hann var þá fátækur og ekki búinn
að fá þá viðurkenning sem honum
síðar féll í skaut.
Steinn Steinarr var líka erfíðis-
maður í Grindavík, en hét þá aðeins
sínu Aðalsteins-nafni og þar af leið-
andi kallaður Alli. »Hann varð
ástfanginn af stúlku hér í plássinu,
eins og títt er um vermenn,« segir
Tómas. Ástin var þó síður en svo
endurgoldin og orti þá Steinn: »Ó,
Gunna litla í Garði,« birti í Al-
þýðublaðinu »og þá lá við,« segir
Tómas, »að Alþýðuflokkurinn
missti allt fylgi sitt hér í Grindavík,
því að á heimili umræddrar stúlku
voru höfuðstöðvar hans.«
Þótt atvinnulífíð væri einhæft f
Grindavík gegndi öðra máli um
mannlífið, það var hreint ekki svo
einangrað. Vermenn komu þangað
á vetram, sumir úr sveitum Suður-
Tómas Þorvaldsson
lands, aðrir að norðan. Heimamenn
reyndu líka að halda uppi dálitlu
listalífí, meðal annars með því að
sviðsetja leikrit. Bjami Sæmunds-
son, ömmubróðir Tómasar, lagði oft
leið sína til Grindavíkur og notaði
þær stundir til hvíldar og rann-
sókna. Hjá honum dvaldist Tómas
tíma og tíma í Reykjavík. Vora það
laun fyrir viðvik sem Tómas innti
af hendi fyrir vísindamanninn,
frænda sinn.
Og sumar eitt réðst Tómas til
vistar uppi í Biskupstungum. Þann-
ig kynntist hann að sínu leyti
sveitalífínu. Þessu fyrsta bindi lýkur
svo vorið 1940 þegar Tómas er að
koma úr róðri og fréttir að landið
hafí verið hemumið af Bretum.
»Gamla ísland var að sökkva.«
Skrásetjari þessara endurminn-
inga, Gylfí Gröndal, er í hópi
afkastamestu ævisöguritara
íslenskra. í riti sem þessu er aldrei
auðvelt að greina milli þáttar skrá-
setjara annars vegar og sögumanns
hins vegar. Þó vil ég víkja að atriði
sem eingöngu hlýtur að skrifast á
reikning ritara: Fæðingarárs sögu-
manns er þrisvar getið (þar af
tvisvar með mánaðardegi) — á bls.
11, 34 og 55. Þess háttar stagl á
þjálfaður rithöfundur ekki að láta
koma fyrir. Þá er þessi setning þar
sem Tómas segir frá fjárleitum með
Tungnamönnum: »Fýrsta daginn
föram við ríðandi inn í Fremstaver
sunnan undir Bláfelli, alveg niður
við Þjórsá.« — Tómas segir svo
skilmerkilega frá göngum þessum
að það hlýtur að stafa af vangá að
Þjórsá skýst þama inn í textann í
stað Hvítár sem rennur með Blá-
felli og nefnd er réttilega annars
staðar í frásögninni.
Þetta era vitanlega smámunir.
Meira varðar að sögumaður kemur
fram í bókinni eins og þjóðin þekk-
ir hann: sem glaðvær alvöramaður,
skemmtinn og lffsreyndur í senn.
Á millistríðsáranum gengu
ófermdir strákar alla jafna í stutt-
buxum. Tómas efndi sér þó sínar
fyrstu síðbuxur tíu ára — og vann
fyrir þeim sjálfur! Það fól í sér
æma forsögn um framtíð hans.
Sem bam fylgdist Tómas með
störfum sjómannanna. »En ekki leið
á löngu, þar til ég var sjálfur orðinn
í hópi þessara sjómanna og gat
glaðst yfír vertíðarlokum af sama
feginleika og þeir; gekk með hendur
í vösum og stóran köflóttan six-
pensara á höfði, talaði drýgindalega
um veðurfar og aflabrögð — og
spýtti milli setninga.«
Hér er lifandi iýst andblænum á
áranum milli stríða. Svona var ytra
borðið. Þetta var að vera eins og
aðrir.
Tómas segir á öðram stað að
sjómenn hafí hreint ekki tíðkað að
hæla hver öðram. Menn töluðu um
allt og ekkert. Hitt, sem bærðist í
sálardjúpunum, var ósagt látið. Og
vissulega er Tómas orðvar í þessari
bók. Eigi að sfður er frásögn hans
bæði skilmerkileg og stórfróðleg.
Og glettin líka þegar svo ber undir.
En dómharður gerist sögumaður
aldrei.
Tómas Þorvaldsson þarf engan
að öfunda. Það er ósvikinn mann-
dómur í þessari bók, saltlykt og
svitadropar — og ilmur Iiðinna
daga.