Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
áreigenda og skattgreiðenda. Hagnaður
lántakenda var tap þeirra sem spöruðu og
skattgreiðenda.
Um langt árabil hafði atvinnugreinum
verið mismunað og áttu sumar greinar eng-
an aðgang að lánsfé (og er svo raunar enn
að nokkru leyti), sem var skammtað. Gott
dæmi um þetta eru afurðalánin, sem aðeins
voru veitt til sjávarútvegs og landbúnaðar,
og síðar einnig til framleiðsluiðnaðar. Bank-
ar og sparisjóðir veittu þessi lán. Seðlabank-
inn tók þátt í að fjármagna þessi lán, með
endurkaupum á hluta þeirra. Til þess að
standa undir endurkaupunum var Seðla-
banka heimilað að binda verulegan hluta
innlána banka og sparisjóða. Skiptin útlána
milli var og er mjög mismunandi eftir bönk-
um, þannig hafa Landsbankinn og Utvegs-
bankinn nær alfarið séð um lán til
sjávarútvegsins. Af þessum sökum varð
innlánsbindingin til þess að fjármagn var
flutt frá einkabönkunum og sparisjóðunum,
sem lánuðu lítið eða ekkert til þeirra greina
sem rétt áttu á afurðalánum, til ríkisban-
kanna.
Jóhannes Nordal, seðlabankastjóri, fjall-
aði um áhrif neikvæðra raunvaxta, miðstýr-
ingar og mismununar milli atvinnugreina á
ársfundi Seðlabankans 1985. Hann sagði
meðal annars: „Óeðlileg lánskjör, er hvetja
til offjárfestingar á tilteknum sviðum, en
veita ekki eðlilegt aðhald um notkun láns-
fjársins, eru oft verst þeim, sem njóta eiga.
Eru skipalánin, sem veitt voru takmarkalí-
tið og án eðlilegs framlags eigin fjár á
móti, gott dæmi um fyrirgreiðslu sem bæði
kemur lántakendum sjálfum og greininni í
heild í koll. Alvarlegra er þó hitt, að skömt-
unarkerfi afþessu tagi hlýtur ætíð að hygla
einum á annars kostnað. Um leið og tiltekn-
ar greinar hafa haft aðgang að lánsfé, hefur
önnur vænleg efnahagsstarfsemi í landinu
komið að lokuðum dyrum hjá flestum lána-
stofnunum. Margt, sem aukið hefði getað
fjölbreytni ííslensku atvinnulífi, þ.á.m. ýms-
ar nýjungar innan hinna hefðbundnu
höfuðatvinnuvega sjálfra, hefur því ekki
getað fest rætur eða náð eðlilegum vexti...
Ef íslenskt atvinnulíf á að geta þróast með
eðlilegum hætti og öll tækifæri til aukinnar
fjölbreytni verðmætasköpunar að nýtast
sem skyldi, verður það að njóta þjónustu
bankakerfís og fjármagnsmarkaðar, sem er
óheftur af hvers konar skömmtun eða for-
gangi einstakra greina og þar sem lánskjör
°gþjónusta er hin sama fyrir alla, sem jafn-
fætis standa, um tryggingar og arðsemi. I
þessu efni býr íslenskur atvinnurekstur nú
við mun lakari skilyrði en keppinautar hans
erlendis. “
Miklar breytingar urðu upp úr miðju ári
1983 þegar verðbólga hjaðnaði mjög snögg-
lega úr því að vera yfir 100% í það að vera
12-15% í byijun 1984. Þannig var nafn-
ávöxtun algengra útlána lækkuð úr 52,5%
í 22%. En vegna lækkunar verðbólgunnar
hækkuðu raunvextir.
Undanþága frá
okurlögum
Síðla árs 1983 var stigið stórt skref í þá
átt að vextir réðust af markaðsaðstæðum,
en ekki ákveðnir með opinberum tilskipun-
um. Þá heimilaði Alþingi fjármálaráðherra
að selja ríkisvíxla á uppboði. Ólíkt því sem
áður var þegar ríkisvíxlar voru gefnir út til
sölu til innlánsstofnana voru víxlamir seldir
á uppboði og ætlaðir öllum. Samkvæmt lög-
unum voru víxlamir ekki háðir neinum
vaxtaákvæðum í öðmm lögum né heldur
féllu þeir undir vaxtaákvarðanir Seðlabank-
ans. Með öðmm orðum: Veitt var undnan-
þága frá okurlögunum. Víxlar sem þessir
vom boðnir til sölu mánaðarlega á tímabilnu
mars til nóvember 1984, 30 milljónir króna
í hvert sinn. Meðalávöxtun seldra víxla var
á bilinu 25,7% til 27,8%. Tilboð sem var
hafnað hljóðuðu hins vegar frá 26,5% í
mars og upp í 28,2% í september. Alls vom
seldir víxlar að fjárhæð 208 milljónir króna.
Vandséð er hvemig hægt er að veita ríkis-
sjóði undanþágu frá okurlögunum, en öðmm
aðilum sem vissulega geta staðið undir
hærri vöxtum en hæstu lögleyfðu vextimir
vom á þeim tíma, ekki.
í janúar 1984 veitti Seðlabankinn innláns-
stofnunum leyfi til að ákveða vexti af
innlánum, en það skilyrði var sett að þau
væm bundin í a.m.k. 6 mánuði. Þetta gerði
bönkum og sparisjóðum kleift að bjóða betri
kjör en áður höfðu þekkst jafnframt því sem
boðin vom ný innlánsform, svo sem inn-
lánsskírteini. Og í ágúst var stóra skrefið
stigið.
Nokkur afturkippur varð í kjölfar kjara-
samninga, kauphækkana og 12% gengis-
fellingar krónunnar 20. nóvember.
Samkomulag varð milli Seðlabankans og
innlánsstofnana að þær lækkuðu vexti á
nýjum verðtryggðum útlánum um 1-2%, í
7% af lánum til skemmri tíma en 21/2 ár og
í 8% af lánum til lengri tíma. Þetta var
gert vegna pólitísk þrýstings og til að sam-
ræma vexti milli stofnana. þegar sýnt var
að verðbólga færi aftur vaxandi ákvað
bankastjóm Seðlabankans að vextir verð-
tryggðra útlána yrðu lækkaðir í 4% og 5%
frá 1. janúar 1985 og jafnframt að allir
útlánavextir yrðu samræmdir.
Af þessari stuttu upptalningu og eins því
yfirliti sem er birt hér til hliðar má ljóst
vera að það var stefna ríkisstjómarinnar
að auka frelsi innlánsstofnana um leið og
kröfur til þeirra urðu meiri. Það verður að
skoða dóm Hæstaréttar og ákvörðun Seðla-
bankans að auglýsa ekki hæstu lögleyfðu
vexti í Ijósi þessarar þróunar og stefnu ríkis-
stjómarinnar.
Hvað er okur?
Hugmyndir manna um það hvað sé okur
og hvað ekki hafa breyst í aldanna rás.
Kristnum mönnum var áður fyrr bannað
að taka vexti og enn þann dag í dag eru
vextir bannaðir i nokkrum löndum. Þrátt
fyrir þetta eru þar starfandi bankar - þeir
fela vextina. Staðreyndin er sú að það er
auðvelt að fela vexti í viðskiptum.
Okurlögin banna aðilum utan innláns-
stofnana að taka hærri vexti en Seðlabank-
inn leyfír innlánsstofnunum að taka hæsta
hvetju sinni. Lögin ná hins vegar ekki yfir
svokölluð þriðjamannsbréf. Þannig eru t.d.
verslanir bundnar að því að taka ekki hærri
vexti en hæstu lögleyfðu vexti af skuldabréf-
um í afborgunarviðskiptum. Þegar þær selja
þessi bréf er það gert með afföllum. í þessu
sambandi má benda á að vegna ákvæða
okurlaganna var vöruverð hærra en ella,
þar sem verslanir verða að standa straum
af mismuni vaxta af skuldabréfi og affalla.
Eftir gildistöku nýju Seðlabankalaganna eru
engir hámarksvextir í gildi og okurhugtakið
í skilningi þessara laga því úrelt.
Okurvextir lögleyfðir, hafa ýmsir stjóm-
arandstæðingar kallað niðurstöðu Hæsta-
réttar og hafa gagnrýnt bæði ríkisstjómina
og Seðlabankann. En hvers vegna risu menn
ekki upp á útmánuðum 1983 og mótmæltu
þegar ríkissjóði var veitt undanþága frá
okurlögunum og ríkisvíxlar boðnir út? Eins
og áður hefur verið vikið að er erfitt að sjá
rökin fyrir þessari undanþágu, aðra en þá
að alþingismenn gerður sér grein fyrir að
okurlögin væru úrelt. Það er í rauninni órök-
rétt að veita ríkissjóði undanþágu frá
þessum lögum. Ríkissjóður verður að teljast
traustasti lántakandinn hér á landi og ætti
því að borga lægri vexti af lánum - ekki
hærri - en aðrir.
Hæstiréttardómurinn staðfestir nauðsyn
þess að okurlögin verði felld úr gildi. í flest-
um nágrannalöndum okkar eru ekki okur-
lög. Okur er afsprengi vanþróaðs og
miðstýrðs fjármagnmarkaðar. Þar eru held-
ur ekki til sérstakir hámarksvextir.
Það sem skiptir máli er að koma í veg
fyrir að menn notfæri sér bágindi annarra
eða hótanir til að ná fram samningum, sem
annars hefðu ekki verið gerðir. Sem dæmi
um vexti má benda á að 10% vextir af láni
geta verið sanngjarnir gagnvart einum, en
annar hefði ekki tekið lán með svo háum
vöxtum, nema vegna þess að hann var í
tímabundnum vandræðum og þá er lán-
veitendi að notfæra sér bágindi.
Ríkisstjómin tók rétta ákvörðun 30. júlí
1984 þegar hún ákvað að veita innlánsstofn-
unum frelsi til ákvörðunar vaxta, með
skilyrðum þó. Það má ekki síst þakka þess-
ari ákvörðun að verðbólga hefur lækkað,
viðskiptahalli einnig og meiri stöðugleiki er
í íslenskum efnahagsmálum, nú en þegar
ríkisstjómin tók við.
Sparnaður eykst á ný
Á áttunda áratugnum fóru innlán
minnakndi sem hlutfall af landsframleiðslu
og komst lægt í tæpiega 20% árið 1978.
1962/63 var þetta hlutfall um 40%. Nú er
þetta hlutfall um 35%. í áðumefndri ræðu
á ársfundi Seðlabankans árið 1985 sagði
Jóhannes Nordal: “Eitt mesta áfallatíma-
bilið í þróun peningamála hér á landi var
fyrir og eftir miðjan áttunda áratuginn,
þegar verðbólga fór hér ört vaxandi, en
vöxtum var að miklu leyti haldið föstum,
svo að ávöxtun fjármagns varð neikvæð um
allt upp í eða yfír 20%. Afíeiðingarnar létu
ekki á sérstanda, ogá nokkrum árum hrap-
aði raungildi innlána bankakerfísins um 45%
og verðgildi annarra sjóða, svo sem lífeyris-
sjóða og eigin fjár fjárfestingarstofnana
rýmaði að sama skapi. Það var ekki fýrr
en breyting verður á lánskjarastefnunni og
þá fyrst og fremst eftir 1979, sem þessi
óheillaþróun fer að snúast við. “
Árangur af ftjálsræðinu 1984 kom m.a.
annars fram í því að sparifé bar í fyrsta
skipti jákvæða raunvexti í heild frá sjöunda
áratugnum. Vextir af almennum sparisjóðs-
bókum voru neikvæðir um 16% árið 1982
og um 21,8% 1983. Árið eftir voru þeir já-
kvæðir um 1,2%, en 1985 neikvæðir um 12%
og á síðasta ári um 2,8%. 1982 vora 43,3%
innlána á almennum sparisjóðsreikningum.
Þetta hlutfall hefur Iækkað og var í lok
síðasta árs 22-23%. En í gegnum árin hafa
sparifjáreigendur, - launþegar — tapað
miklum fjármunum vegna neikvæðra vaxta.
Þróunin á fjármagnsmarkaðnum hefur
verið ör undanfarin 2-3 ár og samkeppni
hefur aukist. Bæði sparifjáreigendur og lán-
takendur njóta góðs af þessum breytingum.
Betri innlánskjör hafa hvatt til meiri spam-
aðar og dregið hefur úr eftirspum eftir
lánum. Aukinn innlendur spamaður dregur
úr þörfínni fyrir erlend lán.
Framsóknarmenn hafa aldrei verið sann-
færðir um ágæti vaxtafrelsis og hafa gengið
lengra en þeir vildu í tíð þessarar ríkisstjóm-
ar. Ummæli Steingríms Hermannssonar eru
þessu vitni. Það verður fróðlegt að fylgjast
með framvindu mála nú þegar dómur
Hæstaréttar í okurmálinu liggur fyrir.
Margir óttast að stjómmálamenn sjái sér
leik á borði og reyni að snúa þróuninni við.
Og það yrði kaldhæðni örlaganna ef það
yrði gert með fulltyngi framsóknarmanna,
því vaxtafrelsið er nein forsenda árangurs
ríkisstjómarinnar í efnahagsmálum.
ÖRUGG, HÁ ÁVÖXTUN SPARIFJÁR
AÐEINS EINN BANKI
BÝÐUR ALLT EFTIRTALIÐ
Á EINUM
SPARIREIKNINGL
0 Háci vexti.
0 Fyllstu vexti strax frá innleggsdegi.
0 Úttekt án vaxtaleiðréttingar eða annarrar skerðingar
áður áunninna vaxta.
0 Vaxtauppbót á höfuðstól, mánaðarlega
Q Enga bindingu innlánsfjár.
ÁVÖXTUNIN (ÁNVERÐBÓTA) ER:
Innlánsreikningur með Ábót 15,68%
Lotusparnaður 1. stig 2. “ 3. “ 4. “ 16,24% 16,79% 17,35% 17,91%
ATH! I I M RDMOK.A l'VKSI. H/VKKA M SSAR TOI l R
Þessar tölur eru allar í gildi í ársbyrjun ’87
og við vekjum athygli á að
MEÐ VERÐBÓTUM GAF
ÁBÓTARREIKNING URINN AF SÉR
ÁVÖXTUN SEM NAM
YFIR 20% ÁRIÐ 1986!
KOMDU OG RÆDDU VIÐ RÁÐGJAFANN
UPPLÝSINGAR í
SÉRSTÖKU KYNNINGARRITI