Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 51

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987 51
Júlíus Eiríksson, fyrrum prestur og
skólastjóri á Núpi, síðar þjóðgarðs-
vörður, er látinn.
Þegar ég nú nefni nafn þessa
skólabróður og vinar, hrannast upp
minningar allt frá skólaárum og
síðar. Þótt Eiríkur væri síhugsandi
um alvörunnar mál, sem skipta
sköpum í samfélagi, var hann þó
gæddur meðfæddu skopskyni, svo
að eðliseigind hans sem gamanleik-
ari vakti sérstaka athygli við
flutning skólaleikja.
Sem einn af vormönnum íslands
og oddviti ungmennafélagshreyf-
ingar var Eiríkur vondjarfur maður,
bæði í sókn og vöm. Hagur lands
og lýðs var honum hugsjón, er
tendraði og efldi þann innra eld,
sem allt fram að banadægri aldrei
kulnaði, enda höguðu forlögin því
svo náðarsamlega til, að hann féll
á vígvelli mælsku sinnar.
Þessi háa hugsjón blés honum í
btjóst þá snilldarinnar ræðu-
mennsku, sem leiftraði af vömm
hans hveiju sinni, er hann upp hóf
hnarreista raust sína, sem engan
lét ósnortinn. Þegar hann talaði á
mannamótum, ríkti algjör samstaða
hlustunar, enda var mælskulist
hans nánast af cicerónskum toga
spunnin. Málsnilld hans var ekki
aðeins fólgin í meitluðu orðavali
ómengaðs, kjammikils móðurmáls,
heldur einnig, og það ekki síður, í
framsetningu tilbrigðaríkra róm-
breytinga, er hnigu og stigu að
hámörkum eftirminnilegra áhrifa.
Þannig var málfimi hans sílifandi,
lútandi lögmálum spennu og
spennulausnar, svo að unun var á
að hlýða.
Séra Eiríkur unni þjóð sinni hug-
ástum. Hennar sómi var hans eigin
metnaður. Ættjarðarást, sem nú
virðist óðum í rénun, hafði hann
öðlazt fyrir tilstilli þeirra hugsjóna-
efldu skálda, sem beindu sinni
sannfærandi hvatningu til lands-
manna: að yrkja landið, bæta
þjóðarhag, efla dyggðanna siðgæði
og auka frelsi innan vébanda sjálfs-
ögunar.
Mér er sízt til efins, að séra Eirík-
ur hafi verið einn af almerkustu
íslendingum okkar daga. Honum
var ljóst, að frelsi er meira en bara
orðið tómt: það er líka háð markaðs-
lögmálum; því meira sem til er af
því, þess minna er það metið. Hon-
um ofbauð, hvemig nútímafrelsi oft
verður að hömlulausu fijálsræði,
haftalausu taumleysi, hvemig Qöl-
hyggja fijálslyndis í formi lýðræðis
getur opnað allar gáttir afsiðunar.
Siði skal vanda, ef ríki á að standa;
og frelsi frá neyð og ótta (ekki
bara eineygður lítandi á mannrétt-
indi) var honum sífellt umhugsunar-
efni á tímum kjamorkufriðar, pax
atomica, sem sækir aðalmátt sinn
til málefnaþvingunar, málefna-
nauðar. Séra Eiríkur ól nefnilega
með sér, samfara háum hugsjónum,
það, sem Rómveijar kölluðu gravit-
as, er útlagzt gæti; veruleikanánd.
En reginspum þessa stórmæta
manns var þó jafnan: Hveijir emm
við? Hvaðan komum við? Hvert för-
um við? Emm við vegvilltur lýður
eða marksækið fólk? Höfum við
varpað fyrir róða sögulegri fortíð
okkar og endurreisnar-skuldbind-
ingu eða sækjum við enn þrótt í
fomar dyggðir og hefðir? Höfum
við glatað áttum í flysjungshætti
og nautnasýki eða stefnum við að
endurlífgun sígildra verðmæta?
Sem reyndur uppalandi viðraði
hann, þrátt fyrir allt, vissa bjart-
sýni, þótt oft væm á lofti blikur,
blandnar efagimi. í þvílíku andófi
reyndust honum jafnan ungmenna-
félags-hugsjónimar styrkust stoð.
Þær tvíefldu hann til allra átaka.
Þannig beið hann aldrei eftir
tunglinu, er fylgir myrkrinu, heldur
eftir sólinni, sem lýsir upp tilvist
mannsins; og því vom eldlegar
ræður hans ávallt glitaðar sólstöf-
um þessa manns, er lýsir upp allt
umhverfi sitt með glaðbirtunnar
andagift og ræðumannsins skör-
ungsskap.
Vori fylgir hækkandi sól, er nátt-
úran sundrar helsi vetrar. Þess
vegna nefndust umbótamenn
síðustu aldamóta og arftakar þeirra
Vormenn íslands, einlægir í trú
sinni á landið, samhentir við al-
menningsheillastörf, félagshyggju-
vekjendur, þjóðræknir og
imíhia bió2 :ngcnÍBímBrf ibnBlaótí
hugsjónaríkir. Með séra Eiríki J.
Eiríkssyni er okkur nú horfínn sá
síðasti þessara vormanna íslands.
Dr. Hallgrímur Helgason
Kveðja frá Þmgvöllum
Almælt er, að hver eigi sína sögu.
Hitt mun þó sanni nær, að flestir
eigi fleiri sögur en eina. — Einstaka
maður hefur jafnvel skyggnzt svo
víða, látið svo margt gott af sér
leiða, að æviþráður hans er sagna-
sjóður. Þegar litazt er um í þeirri
bókhlöðu, ljúkast upp sundurleitar
veraldir fyrir augum lesandans. Þó
er undirstraumurinn ævinlega hinn
sami: Drengurinn góði, sannur og
heill, birtist þar óhvikull á hverri
síðu.
Séra Eiríki J. Eiríkssyni var þann
veg farið, er nú var lýst. Af sjálfu
leiðir, að hann verður ekki allur
fólginn í minningarorðum nokkurs
manns. Líklegt er raunar, að vitnis-
burður manna reynist einróma
varðandi nokkur grundvallarefni;
djúphygli, fyölvísi og góðgirni, er
voru aðalsmerki séra Eiríks. En
sögur hans eru að öðru leyti marg-
ar. Ástvinir einir munu renna grun
í þær endilangar. Aðrir hljóta að
nema staðar við það, sem að hveij-
um og einum snýr.
Þó er þess að vænta, að ævi séra
Eiríks öll þyki tilefni rannsóknar
og ritunar, er stundir líða fram.
Margur hefur getið sér lof, þótt
minni væri sanda og sæva en hann.
Vegferð séra Eiríks mun freista
sagnfræðinga, er gera vilja skil
íslenzkri menningarsögu á 20. öld.
Hér verður ekki dvalið við skóla-
frömuðinn og sóknarprestinn á
Núpi. Hæfari menn munu og minn-
ast oddvita íslenzkra ungmennafé-
laga um þriggja áratuga skeið.
Kirkjuleiðtoginn séra Eiríkur á enn
aðra sögu, prófastur Ámesinga,
fulltrúi Sunnlendinga á Kirkjuþingi
og kirlq'uráðsmaður um margra ára
bil. Bókamaðurinn landskunni er
efni í langa frásögn. Sízt mun íjuka
í spor stflsnillingsins, er í þeim
mæli meitlaði orð sín, að um það
er lauk var hver málsgrein sjálf-
stæður veruleiki, meistaraverk í
endanlegu jafnvægi. — Ræðuskör-
ungsins minnumst við öll, meðan
lifum.
En kveðja skal flutt, — frá Þing-
völlum við Öxará. Þakkarorð til
hans, sem þar naut við í meira en
tvo tugi ára. Samúðarkveðja til
Kristínar og bamanna og fjöl-
skyldna þeirra.
Kveðja einnig og umfram allt úr
Þingvallasveit, — frá Þingvallasöfn-
uði, er í dag sameinast ástvinum
séra Eiríks í sorginni og söknuðin-
um og þakklætinu.
Þó hlýt ég að staldra við annað
efni andartaksstund: séra Eiríki
kynntist ég fyrst að marki um þær
mundir sem Skálholtsskóli tók til
starfa, fyrir tæpum fímmtán ámm.
„Lýðháskólamann" nefnir hann sig
í blaðagrein fyrir fáum misserum,
og sögu norrænna lýðháskóla sinnti
séra Eiríkur, unz yfír lauk. Þessa
nutu Skálhyltingar um þær mundir
sem skólinn ungi sótti hvað harðast
á brattann, fyrstu árin. Þá var hann
jafnan við okkar hlið, séra Eiríkur.
Skilmálalaust tók hann svari lýð-
háskólans lágreista, gerði málstað
skólans að slnum, fastur fyrir, heit-
ur í orðum og gamansamur.
Örðugt er að efna til veikburða
nýlundu, er sætir margháttuðum
efasemdum. Sá einn, er reynt hef-
ur, veit, hve mikils virði liðveizla
séra Eiríks löngum var á þessum
árum.
En kveðjan er flutt, — frá Þing-
völlum. Þar kemur öll saga íslend-
inga saman í einum stað. Enginn
kunni betri skil á þeirri staðreynd
en séra Eiríkur J. Eiríksson. Né
heldur flutti nokkur maður þá sögu
af viðlíka rausn og hann.
Séra Eiríkur kenndi mér orða-
samband eitt um það leyti sem
hann leiddi mig til sætis á Þingvöll-
um: Hann viðhafði ummælin „vinur
Þingvalla" um íslenzkan stjóm-
málamann, er orðið hafði á vegi
hans. Orðin komu mér á 'ovart,
eins og fleira af vörum séra Eiríks.
Ég hafði ekki gert mér ljóst, að
íslendingar væru misjafnlega miklir
„vinir Þingvalla". Um þetta efni var
sögumaður þó óljúgfróður og kunni
iioeelfilO ilO .tnóuí)
sem endranær frá mörgu að segja.
Sjálfur var séra Eiríkur sá „vinur
Þingvalla", sem ekki lét af að hugsa
til staðarins og leggja honum lið í
ræðu og riti til hinztu stundar. Þessi
vinarhugur var samofínn öllu þvi,
er Þingvellir tákna í vitund lands-
manna. „Vinur Þingvalla" var séra
Eiríkur öðru fremur sakir þess, hve
arfleifð íslendinga var honum hug-
leikin. Land og þjóð, saga og tunga
sátu á einum bekk við hjartarætur
hans.
Engan þekkti ég, er bjó yfír
næmari skilningi á algjörri sam-
semd íslenzkrar kristni og íslenzkr-
ar þjóðar og menningar. Einnig í
þessu efni voru Þingvellir þunga-
miðja hugsunarinnar: „Kristnitakan
er mikilvægasta lagagerð vor“ seg-
ir séra Eiríkur í þeirri blaðagrein,
sem vitnað var til hér að framan.
Þar fléttar höfundur saman framtíð
Þingvalla, Skálholts og Hóla í máli,
sem vel mætti verða stefnuskrá ís-
lenzkra kirkjumanna á komandi tíð.
Kirkjunni litlú á Þingvöllum þjón-
aði séra Eiríkur af þeirri lotningu,
sem ætíð var undirtónn orða hans.
Hún var honum „tákn Guðshúss á
grýttri braut — einföld og tilgerðar-
laus — í fátækri reisn", eins og
hann sjálfur lýsti Þingvallakirkju.
Þar kom Þingvallasöfnuður saman
til þess að heyra mál hins þaullærða
guðfræðings og þróttmikla en auð-
mjúka kennimanns, er aldrei lét
hlustendur sína ósnortna. Þaðan lá
og leiðin heim á hvern bæ í Þing-
vallasveit, þar sem vinir biðu í
varpa.
Énginn maður er vaxinn því hlut-
verki að þjóna Þingvöllum við
Öxará. Til þess er staðurinn of stór,
— í öllum skilningi. Þakka má fyr-
ir, ef alþjóð er því vaxin að þjóna
þessum helgidómi sínum með þeim
hætti, sem honum hæfír.
Slíkur staður gefur þó hveijum,
er þangað leitar, kost á að vaxa
með þeim verðmætum, sem þar eiga
griðland. Ekki er auðvelt að gera
sér í hugarlund mann, er í ríkari
mæli óx með Þingvöllum en séra
Eiríkur. Ræður hans á Lögbergi
voru órækur vottur þess vaxtar,
enda frægar um ísland allt, — og
víða um lönd.
Þó verður mér minnisstæðast
hljóðskraf séra Eiríks um staðinn
helga nokkur vetrarkvöld á Þing-
vallabæ fyrir réttum fímm árum.
Jafnvel árdegiskyrrðin í Almanna-
gjá varð fyllri en endranær, þegar
um hana var gengið í föruneyti
þessa fágæta manns.
Blessuð sé minning séra Eiríks
J. Eiríkssonar. Guð styrki alla þá,
er harma hann látinn.
Heimir Steinsson
Látinn er á Selfossi ágætur vinur
minn séra Eiríkur J. Eiríksson, fyrr-
um skólastjóri á Núpi í Dýrafírði
og þjóðgarðsvörður á Þingvöllum,
kvæntur Kristínu Jónsdóttur frá
Gemlufalli, og eignuðust þau ellefu
böm.
Séra Eiríkur var gáfaður maður
og andríkur prestur, ræðumaður
mikill og sérstaklega skemmtilegur
í viðkynningu. Voru það alltaf stór-
ar stundir að sitja á tali við hann
í stofunni í Þingvallabænum, þar
sem veggimir bára bókamanni og
safnara vitni, er látið hafði ómælt
fé ganga til kaupa á fágætum rit-
um, bæði þeim sem vel vora skrifuð
og ánægja var að hafa hið næsta
sér. Var þó oft þrifíð til bókar til
að staðhæfa með tilvitnun eitthvað
sem borið hafði á góma en var
kannski ekki fullskýrt. Þannig man
ég séra Eirík best, mælskan og
andríkan með svör á reiðum hönd-
um við flestu því sem í tal barst
meðal tveggja manna og minnugan
á heimildir.
Þótt ég þekkti til séra Eiríks í
langan tíma hófust persónuleg
kynni okkar ekki fyrr en við undir-
búning þjóðhátíðar á Þingvöllum
sumarið 1974.1 rúman áratug hafði
hann þá verið þjóðgarðsvörður á
Þingvöllum og sóknarprestur, en
nýlega settur prófastur í Ámespróf-
astsdæmi um það bil sem undirbún-
ingur hátíðar hófst upp úr 1970.
Fór svo að ég átti margt saman við
þau Þingvallahjón að sælda næstu
árin og era mér þau samskipti
libriU /iuöb muiB b jxivod b6‘iv öd
minnisstæð. í fyrsta lagi er frú
Kristín alveg einstök manneskja
hvað alúð við gesti snertir. Hjá
henni stóð alltaf hlaðið borð þau
sumur sem unnið var á Þingvöllum
og alltaf var eins og hún hefði
nægan tíma þrátt fyrir mannmargt
heimili. Mér blöskraði stundum
hvað á þetta heimili var lagt á þess-
um tíma, en væri haft orð á því að
hún hlyti að vinna tuttugu og fjóra
tíma á sólarhring var aðeins sussað
á mann. Eins var þessu farið með
séra Eirík. Honum var gestrisnin í
blóð borin; hún var sjálfsagður hluti
af lífí hans, og greiðasemi hans öll
og hjálpsemi á þessum tíma átti sér
næsta lítil takmörk.
Frá þessum tíma stóð vinátta
okkar óslitin. Við höfðum um margt
að tala í þau skipti sem við hitt-
umst og hann þurfti ýmislegt að
segja mér, sem honum lá á hjarta
í þjóðmálum og trúmálum. Var það
tal allt með fijálslegasta móti, enda
hefði vesalingur minn ekki orðið til
mikils gagns hefði talið farið eftir
ströngum kennimannlegum formúl-
um. Samt skorti ekkert á að séra
Eiríkur væri einlæglega trúaður.
Allt hans atferli bar því vitni. Hins
vegar vildi hugur hans svo margt,
að hann var óðara vikinn að öðra
efni. Það varð bara stutt jamm, já
og jæja og síðan kannski byijað að
tala um Jónas frá Hriflu, sem við
höfðum báðir á nokkurt dálæti.
Sko, karlinn, sagði séra Eiríkur
stundum og kímdi, að lokinni góðri
sögu.
Við séra Eiríkur áttum eðlilega
margt saman að sælda í kringum
þjóðhátíðina. Honum var annt um
Þingvelli, þekkti sögu staðarins út
í æsar og vildi allt til vinna að vell-
imir kæmust óskertir frá hátíðar-
haldinu. Stóðu margir góðir menn
að því með honum, eins og Þing-
vallanefnd undir formennsku
Eysteins Jónssonar, fyrrv. ráðherra.
Þá vildi hátíðamefndin allt til vinna
að vel yrði búið að gróðri. Aðeins
þurfti að hafa áhyggjur af því að
rigndi, bæði vegna álagsins og svo
vegna hátíðarinnar sjálfrar, þótt
ljóst hefði orðið 1944 að íslending-
um bregður ekki við regn. Því var
það á morgni hátíðardags, þegar
séð varð að óttinn við regn var
ástæðulaus, að þau hjón, séra Eirík-
ur og frú Kristín, hittu mig við
hátíðarpail að Lögbergi og föðmuðu
mig að sér, eins og nú væri allt
gott eftir erfíði undanfama mán-
uði. Mér fannst þá og fínnst raunar
enn að Þingvallaprestur hafi verið
á sérsamningi um þennan dag við
þann sem öllu ræður.
Bókasafn sitt mikið að vöxtum
gáfu þau hjónin gagnfræðaskólan-
um á Selfossi á síðasta ári. Hafði
sr. Eiríkur þá komið því fyrir í stóra
húsi á Selfossi, sem þau hjón höfðu
keypt þegar þau fluttu frá Þingvöll-
um. Þá fyrst sást hve safn þetta
var mikið að vöxtum, en stór kjall-
ari undir húsinu hafði verið innrétt-
aður fyrir það. í Þingvallabænum
sá maður aðeins það sem upp úr
stóð af ísjakanum, enda erfítt að
koma bókum fyrir svo nokkra næmi
í svo litlum húsakynnum. Þó var
þeim víða drepið. Sr. Eiríkur um-
gekkst bækur sínar af alúð, en alls
ekki sem dauða muni, heldur sem
einskonar æðra samband við höfund
eða jafnvel bókbindara. Eitt sinn
bauð hann mér inn í lítið herbergi
í Þingvallabænum, þar sem varla
varð drepið niður fæti fyrir bókum
og fór að leita að rímum eftir Símon
Dalaskáld, af því hann væri frændi
minn eins og hann orðaði það. Vildi
þá svo til að ein stæðan hrandi á
okkur og varð þá enn þrengra fyrir
fæti. Þetta hefur Símon gert, sagði
sr. Eiríkur.
Sr. Eiríkur sagði mér ýmislegt
af Suðurlandi, einkum Eyrarbakka,
þar sem hann ólst upp hjá móður
sinni Hildi Guðmundsdóttur. Þau
hafa verið lík um margt og eftir-
tektarsamur var sr. Eiríkur í
uppvexti. Heima hjá þeim gisti oft
farandfólk, misjafnlega á sig kom-
ið, og hafði orðið undir í lífsbarátt-
unni. Hafði sr. Eiríkur ýmislegt af
þessu fólki að segja, en tilvist þess
heima hjá móður hans kemur heim
og saman við atlæti það, sem gest-
ir og gangandi áttu að mæta á
heimili hans og frú Kristínar síðar.
Gátu frásagnir sr. Eiríks orðið
B’aelqaflaö ova ibv iuibH .innu
næsta kostulegar, svo sem af far
andkonunni sem hafði draug mec
í farteskinu og svaf hjá honum un
nætur við nokkra óþægð og ar
mæðu af því draugsi var rúmfreku:
mjög. Þá minntist hann þess staðai
á Eyrarbakka, þar sem aðalgatar
þrengist nokkuð áður en komið va-
út að Lefolii, bamaskólanum og
Einarshafnarsvæðinu. Þar í þessun
þrengslum sátu fyrir sr. Eiríki og
fleiram synir Péturs skólastjóra og
hylltust til að grípa þá í sendiferðum
og þjarma að þeim. Var þetts
minnisstætt strákum úr austurbæií-
um.
Séra Eiríkur gekk ungur á hönd
ungmennahugsjón íslands, eins or
hún birtist í lýðmenntun og sjálf
stæðisbaráttu fyrstu áratug;
aldarinnar. Hann var mikill aðdá
andi danska kennimannsins og
skáldsins Grandtvig, sem var and
legur faðir dönsku lýðskólanna,
þangað sem margur ágætur íslend-
ingur sótti menntun sína, og síðar
urðu fyrirmynd íslensku héraðs-
skólanna, sem komið var á fót ti!
að veita íslenskum ungmennum
einskonar skemmri skím í menntun,
þegar hvorki var tími eða möguleiki
á að fara aðrar leiðir. Sr. Eiríkur
var um margt líkur Grandtvig að
hugsunarhætti, og ekkert fannst
honum eðlilegra en sá tími kæmi
aftur að lýðskólar gætu veitt
íslenskum ungmennum brautar-
gengi, þótt ekki væri í öðra en
þjóðlegum metnaði og þjóðlegri vit-
und. Sr. Eiríkur hafði einmitt
nýverið dvalið um tíma í Dan-
mörku, þar sem hann svo að segja
gekk Grandtvig aftur á hönd, og
kom heim fullviss þess að enn gætu ■
íslendingar sótti margt gott í lýð-
skóiahreyfínguna. Ég hafði ekki tök
á að taka undir þessi sjónarmiö
þótt ég virti þau frá jafn mætum
og vitram manni, enda virðist tími
hugsjónanna liðinn og guðsorð,
hinn stóri hluti lífs sr. Eiríks,
misjafnlega höndlað, a.m.k. meðan
ekki vill betur til í ijölmiðlum en
svo, að þegar segja á: Dýrð sé guði
í upphæðum, verður það í munni
nýtískunnar Dýrð sé guði í upp-
sveitum.
Með sr. Eiríki er horfíð það and-
rúm visku og þekkingar, sem
umlukti hann alla stund og var
nátengt því að alast upp á áratugum
í þessu landi, þegar skylt þótti að
horfa til baka til að finna leiðir fram
á við. Virðingin fyrir liðinni sögu
var óblandin og tengd fslenskrí end-
urreisn eins og hún kom fram í
handaverkum þjóðarinnar á tímum
voldugra samtaka ungmenna, lýð-
skólamenntunar og frjálslyndrar
kennimannastéttar. Nú er þetta allt
breytt og raunar liðið og horfíð í
„aldanna skaut". Sú viska sem af
þessum þáttum spratt er jafnvel
gerð hlægileg og einskis virði á
meðan fjölmiðlar þylja okkur text-
ann með „guð í uppsveitum". Hið
margvíslega kramsprang í þjóðlíf-
inu átti ekki við sr. Eirík, og þökk
sé honum fyrir það. Það átti ekki
við hann þótt hann væri manna
forvitnastur um nýjungar og vildi
veita nýjum tímum fullt brautar-
gengi. Ferð hans til Danmerkur til
fundar að nýju við stefiiu Grandt-
vigs segir nokkuð til um viðhorf
gamals manns, sem hafði langa
ævi horft skyggnum augum á
samtíð sína og unnið íslandi allt sem
hann mátti.
Ég og Þórann, kona mín, vottum
frú Kristínu dýpstu samúð við frá-
fall þessa mæta vinar okkar.
Indríði G. Þorsteinsson
Ég þekkti séra Eirík ekki nema
hálft ár, frá því í sumar sem leið
að hann dvaldist ásamt Kristínu
Jónsdóttur, konu sinni,_ í Jónshúsi
í Kaupmannahöfn. Á hveijum
morgni gekk hann niður á rykug
og mannauð skjalasöfnin, þótt svo
heitt væri að steikja mætti egg á
gangstéttinni. Hann var brennandi
í andanum að leita upplýsinga um
tengsl Grandtvigs og Islendinga, lét
heljarmikla óprentaða bréfaböggla
trúarhetjunnar ekki skjóta sér skelk
í bringu og átti sér þann draum að
koma upp norrænni gagnamiðstöð
fyrir fræðimenn í húsi sínu á Sel-
fossi, um Grandtvig.
Móðir mín, Ólöf Ámadóttir, býr
nnerf Btél 'go ,hiid i ifyut •go anio