Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
Minning:
Sigurður Guðjóns
son, Litlu-Háeyri
Fæddur 9. febrúar 1903
Dáinn 7. janúar 1987
Sigurður Guðjónsson skipstjóri
hefur látið úr höfn í hinsta sinn og
hlýtt kallinu, sem allir verða að
hlýða, þegar að því kemur.
Hugur Sigurðar stóð alltaf til sjós,
og hann byijaði snemma að róa með
föður sínum á áraskipum. Hann var
togaraskipstjóri í mörg ár og var
aðallega með Kveldúlfstogara. Hann
hætti togaraskipstjóm á besta aldri
og hóf þá meðal annars tilraunaveið-
ar með humar. Hann var einn
aðalhvatamaðurinn að því, að þær
veiðar hófust.
Sigurður bar hag Eyrarbakka allt-
af fyrir bijósti og átti sér stóra
drauma um uppbyggingu og framtíð
þorpsins. Hann skildi, að grundvall-
aratriði í því sambandi er góð höfn.
Að tilstuðlan Sigurðar og í náinni
samvinnu við Vigfús Jónsson og
fleiri góða menn, var í kringum 1960
hafist handa um hafnarbætur á
bakkanum. Því miður komust þær
aldrei á það stig, sem upphaflega
var fyrirhugað.
Ég kynntist Sigurði sem uppal-
anda og verkstjóra. Litla-Háeyri var
í mörg ár mitt annað heimili, og ég
er að hluta til alinn þar upp undir
handaijaðri systkinanna Sigurðar,
Jóns og Helgu. Sigurður var bam-
góður og eftirlátur við krakka, en
gat samt verið strangur og ákveðinn
þegar honum fannst það við eiga.
Hann hefur reynst okkur systkina-
bömunum ákaflega vel. Þegar
systradætur hans áttu von á honum
til Reykjavíkur, þá var lokað á allar
vinkonur og dagurinn tekinn frá
handa Sigga frænda.
Sigurður átti mörg áhugamál og
var sístarfandi. Mér þótti ákaflega
gaman að vera með honum, þegar
ég var strákur, því ég gat verið
nærri viss um, að eitthvað spenn-
andi gerðist. Eins og t.d. að fara í
leiðangur á traktor og safna brota-
jámi, sækja sögulegar minjar, vitja
um grásleppunet eða vinna eitthvað
í sambandi við dráttarbrautina, sem
hann byggði og stjómaði.
Sigurður var ákaflega traustur
maður og gott að Ieita ráða hjá hon-
um enda gerðu það margir. Maður
gat alltaf komið með allt til Sigga
og reiknað með því, að hann hjálp-
aði til við lausn málanna. Ég fylltist
alltaf öryggiskennd í návist hans og
fannst, að ekkert slæmt gæti hent
mig. Hann virtist óbifanlegur á
hveiju sem gekk.
Sigurður var ekki allra. Hann gat
verið hryssingslegur þannig, að hann
virkaði kaldlyndur. En hann var í
raun mjög hlýr og tilfinninganæmur
maður. Hann var fremur fámáll dag-
farslega, en glaður og ræðinn í
vinahópi. Það var alltaf gaman þeg-
ar komu gestir að Litlu-Háeyri, en
þangað komu margir, sérstaklega
fyrr á árum. Þá bar margt skemmti-
legt og fróðlegt á góma. Mér eru
sérstaklega minnisstæðar heimsókn-
ir Vilhjálms S. Vilhjálmssonar,
rithöfundar og æskuvinar Sigurðar,
og skipstjóranna Kolbeins og Jóns
Sigurðssonar.
Sigurður tók próf úr Stýrimanna-
skólanum vorið 1930. Að öðru leyti
var hann sjálfmenntaður. Hann var
vel menntaður og mættu margir
háskólamenn vera stoltir af slíkri
menntun. Hann var vel heima í norr-
ænum fræðum og leituðu bæði
Iærðir og leikir til hans varðandi
þau. Hann hafði mikið dálæti á ís-
lendingasögunum og kunni þær
meira og minna. Þegar ég var lítill,
gaf hann mér bamaútgáfu af helstu
Islendingasögunum. Mér fannst, að
hann gæti verið margar helstu sögu-
persónumar. Honum svipaði um
margt til þeirra. Stórbrotinn í lund,
mikill á velli og sannkallaður höfð-
ingi.
Sigurður var ákaflega atorkusam-
ur maður, notaði vel tímann og
reyndi að koma sem mestu í verk,
sem honum tókst. Hann trúði á
landið og taldi möguleika þess liggja
í því sem jörðin og hafið gáfu af
sér. Hann var sjálfur stöðugt með
tilraunir í þessa átt, og það hvarfl-
aði ekki að honum að setjast í helgan
stein þótt aldurinn færðist yfir. Hann
byijaði sífellt á einhvetju nýju. Þeg-
ar hann var hátt á sjötugsaldri, braut
hann sér land fyrir vestan Eyrar-
bakka og fór að rækta þar kartöflur.
Hann keypti allar nauðsynlegar vél-
ar og byggði geymslu. Um svipað
leyti hóf hann tilraunir með laxveiði
í net í gamalli lögn í Ölfusá. Á þess-
um árum byggði hann einnig
Sjóminjasafn á Bakkanum.
Sigurður kenndi mér mörg
lífsgildi og við, sem þekktum hann,
raunum varðveita með okkur það
besta frá honum. Eftirfarandi
ljóðlínur eftir Stephan G. eiga hér
vel við:
Bognar aldrei — brotnar í
bylnum stóra seinast.
Bryiyólfur G. Brynjólfsson
Söfnun muna og hreyfing til
stofnunar byggðasafna út um
landið hófst eftir síðari heimsstyij-
öld. Verulegur fjörkippur kom þó
ekki í þessa hreyfingu fyrr en á
sjötta áratugnum. Driffjaðrirnar í
þessu menningarstarfí voru ein-
staklingar víða um land, áhuga-
menn um menningarsögu þjóðar-
innar og íslenska minjafræði. Af
hugsjón unnu þeir fómfúst og óeig-
ingjamt starf við söfnun muna og
minja. Jafnframt unnu þeir ötullega
að því að koma upp húsnæði til
þess að varðveisla þessara minja
væri tryggð.
Sigurður Guðjónsson skipstjóri á
Eyrarbakka var einn þessara hug-
sjónamanna.
Um miðjan sjötta áratuginn var
hafín söfnun muna til byggðasafns
Ámesinga á Selfossi. Eðlilega
beindist söfnunin meðal annars til
Eyrarbakka, elsta þéttbýlisstaðar
sýslunnar og eins af sögustöðum
hennar.
Þetta kallaði á sterk viðbrögð frá
Sigurði. Hann ritaði hreppsnefnd
Eyrarbakkahrepps bréf í desember
1956 og var bréfínu síðar dreift í
öll hús á Eyrarbakka. Sigurði rann
til rifja, að Eyrbekkingar yrðu að
sjá á baki sögulegum munum til
safns annars staðar í sýslunni. Til
frekari rökstuðnings segir Sigurður
m.a. í bréfinu: „Ef stofnað væri
slíkt safn á Selfossi og þá auðvitað
með aðfengnum munum, væri það
ekki ósvipað því, þegar Ameríkanar
em að kaupa sögulega minjagripi
bæði í Asíu og Evrópu til þess að
bæta sér söguleysi sitt, ef svo
mætti að orði komast, en á þennan
hátt em söfn þeirra að mestu stofn-
uð eins og kunnugt er. Verði
einhvemtíma stofnað byggðasafn í
Ámessýslu, þá er ekkert eðlilegra
en að það verði staðsett á Eyrar-
bakka."
Hér em settar fram röksemdir,
sem oft hafa heyrst. Deilur um
það, hvort varðveita eigi sögulega
muni í því umhverfí sem þeir em
uppmnnir úr eða ekki, em háðar
víða um lönd. í bréfinu hvatti Sig-
urður þorpsbúa jafnframt til þess
að koma á fót byggðasafni þar sem
áhersla yrði Iögð á minjar tengdar
atvinnusögu og varaði við flutningi
sögulegra minja úr þorpinu.
Þjóðminjasafn íslands eða rétt-
ara sagt Sjóminjasafn íslands, sem
er deild innan Þjóðminjasafnsins,
hafði fest kaup á þremur gömlum
bátum árið 1939. Þetta vom há-
karlaskipið ófeigur, bátur með
Engeyjarlagi, og bátur með svoköll-
uðu Steinslagi. Síðasttaldi báturinn
var Farsæll, tólfróið áraskip,
smíðað af Steini Guðmundssyni
skipasmið á E.,rarbakka_ fyrir Pál
Grímsson. Sjóminjasafn íslands lét
gera við Farsæl vorið 1941, en eft-
ir það var báturinn geymdur áfram
í fjörunni á Eyrarbakka og segl
breitt yfír hann.
Sigurður hafði síðar forgöngu
um að koma Farsæli í hús, áður
en hann varð eyðileggingunni að
bráð í flömnni. Með liðstyrk frá
eiganda bátsins, Þjóðminjasafni ís-
lands, og fleiri aðilum fékk Sigurður
síðan Jóhannes Siguijónsson tré-
smið á Eyrarbakka til þess að gera
við Farsæl öðm sinni árið 1955.
Jóhannes var af skipasmiðum kom-
inn og kunni hið gamla verklag.
Viðgerðin á Farsæl var eitt af
síðustu verkum hans. Jafnhliða
vom smíðaðar siglur og saumuð
segl á bátinn. „Farsæll er eina
gamla áraskipið, sem varðveitt er
undir þaki með siglur og segl uppi,“
segir Lúðvík Kristjánsson, sem
mest hefur ritað um slík efni. Sig-
urður var því kominn með einstæð-
an safngrip í hendumar eftir að
viðgerð Farsæis var lokið.
Næsta verkefni hans varð því að
koma upp húsnæði fyrir Farsæl.
Bygfí|ng hússins hófst árið 1969.
Margir urðu til þess að leggja Sig-
urði lið við bygginguna, sem tók
nokkur ár. Þá hlaut Sigurður árlega
nokkum styrk til verksins frá ríkis-
sjóði og tvívegis úr Þjóðhátíðarsjóði.
Eftir að frágangi hússins var að
mestu lokið tók Sigurður að safna
munum tengdum sjómennsku og
atvinnusögu, en einnig minjum
tengdum sögu Eyrarbaka. Kom
hann þannig upp góðum stofni að
byggðasafni á Eyrarbakka.
Hér hefur aðeins verið rakinn
einn þáttur í lífí Sigurðar Guðjóns-
sonar. Hann átti sér þá hugsjón að
varðveita menningarminjar byggð-
ar sinnar og lét ekki þar við sitja
heldur gekkst fyrir því að bjarga
merku sunnlensku áraskipi og gera
það að einstæðum safngrip á
landsvísu. Hann safnaði jafnframt
saman kjama að byggðasafni og
hafði forgöngu um að byggt var
yfír hvom tveggja. Þetta lýsir Sig-
urði. Hann var einstakur dugnaðar-
maður að hveiju sem hann gekk.
Islensk minjafræði væri fábrotn-
ari ef ekki hefði komið til hugsjóna-
starf frumkvöðla byggðasafna
landsins. Eyrbekkingar standa í
þakkarskuld við Sigurð Guðjónsson
fyrir Sjóminjasafnið á Eyrarbakka.
Inga Lára Baldvinsdóttir
í dag, Iaugardaginn 17. janúar
1986, verða tveir menn lagðir til
hinstu hvílu í vígðri mold kirkju-
garðsins á Eyrarbakka. Báðir hafa
þeir verið glæsilegir fulltrúar þessa
kaupstaðar og menningarinnar sem
þar þróaðist í upphafí aldarinnar.
Annar þeirra varð þjóðkunnur kenni-
maður og ungmennafélagsmaður,
prófasturinn séra Eiríkur J. Eiríks-
son. Hinn var þjóðkunnur skipstjóri
um áratugaskeið, fomfræðingur og
rithöfundur, og um árabil nánast lif-
andi tákn Eyrarbakka, því að þama
bjó hann alla sína ævi, þarna var
hugur hans og hönd, táknmynd Eyr-
arbakka tuttugustu aldar. Það er
Sigurður Guðjónsson, skipstjóri á
Litlu-Háeyri, sem nú hefur lagt upp
í för sína á hinn eilífa útsæ til lands-
ins hinum megin, rétt eins og
sæfarinn fomi frá Eyrarbakka sem
fyrstur sá meginland Ameríku fyrir
þúsund árum.
Báðir hafa þessir menn skilið eft-
ir sig söfn, sem komandi kynslóðir
eiga að njóta góðs af. Séra Eiríkur
lætur eftir sig bókasafn, Sigurður
skipstjóri sjóminjasafn, byggt með
eigin hendi. Það er mér eðlilegt að
heíja þessa grein með að minnast
þeirra beggja, því að mér skilst að
séra Eiríkur hafí tilnefnt mig til
þess verks að skrifa um Sigurð
frænda minn, aðeins skömmu áður
en Drottinn kallaði hann sjálfan
heim.
Þegar ég var lítill drengur, og
ólst upp á Ljósvallagötunni, geisaði
heimsstyijöld allt í kringum landið.
Ekki hafði ég, bamið sjálft, mikla
hugmynd um þann hildarleik sem
skók bæði himin, jörð og haf. En
ég vissi, að nánustu skyldmenni mín
voru skipstjórar á togurum, sem
sigldu til Englands með físk eða
sóttu fólk til Petsamó á Esjunni.
Ásgeir frændi á Esjunni, móður-
bræðumir Kolbeinn og Jón á togur-
um, og Siggi Guðjóns, sem mér
skilst að hafí verið duglegastur allra
við að útvega Bretum físk á þessum
árum. Hann gekk að þessu verki
eins og hamhleypa, og hélt það út
öll stríðsárin. Við hlið þessara manna
var einvalalið Eyrbekkinga og
Stokkseyringa sem hafði fengið sér
vinnu á togurum í Reykjavík eftir
að höfnin var komin í gagnið.
Við erum sem sé að kveðja í dag
Sigurð skipstjóra á Skallagrími, dug-
legasta Englandsfarann í heims-
styijöldinni, sjómann sem ekki kunni
að hræðast kafbátahemað, af því
að hann þurfti að selja íslenskan físk
til þess að Engiendingar gætu unnið
í stríðinu. Ég talaði við kyndarann
á skipinu, sem var með honum í öll-
um þessum ferðum, og líka þegar
fyrsti stýrimaðurinn, Jón Júníusson
frá Stokkseyri, stjómaði skipinu. Á
þessum árum kom Skallagrímur einu
sinni að skipi með rúmlega 300
manns innanborðs, sem þýskur kaf-
bátur hafði sökkt. Auðvitað kom
ekki annað til mála en að bjarga
þeim öllum, ekki dugði að flýja hugs-
anlegt tundurskeyti. Björgun úr
sjávarháska er nú einu sinni sæmd
íslenska sjómannsins.
Hverra manna var Sigurður skip-
stjóri á Litlu-Háeyri. Hann var sonur
Guðjóns Jónssonar, bónda og for-
manns á Litlu-Háeyri (1865-1945),
og konu hans, Jóhönnu Jónsdóttur
frá Minna-Núpi (1879-1957). Sig-
urður heitir eftir bróður Guðjóns,
Sigurði verslunarmanni á Akri, sem
þá var nýlátinn um aldur fram. Sig-
urður þessi er móðurafi þess er þetta
skrifar. Annan bróður átti Guðjón,
sem Helgi hét, og var hann faðir
Jóns á Bergi, sem var frægur for-
maður á Bakkanum. Faðir þeirra var
Jón Jónsson bóndi og formaður á
Litlu-Háeyri, en móðir þeirra var
Þórdís Þorsteinsdóttir kona hans og
systir Elínar Þorsteinsdóttur, seinni
konu Þorleifs Kolbeinssonar hins
ríka á Stóru-Háeyri. Þórdís þessi var
annáluð fyrir manngæsku, og mátti
hún ekkert aumt sjá. Þetta eru skap-
gerðareinkenni á ýmsum afkomend-
um þeirra systra frá Simbakoti.
Jóhanna, móðir Sigurðar, var ætt-
uð úr uppsveitum Ámessýslu,
bróðurdóttir Brynjólfs Jónssonar frá
Minna-Núpi, fomfræðings, heim-
spekings og rithöfundar. Vom þau
komin í beinan karllegg frá Þorláki
biskupi Skúlasyni á Hólum, og úr
þeirri grein ættarinnar kemur nafn
Brynjólfs sýslumanns Þórðarsonar á
Hlíðarenda inn í systkinahópinn á
Litlu-Háeyri. Það þarf ekki lengra
að rekja til að sjá hvaðan Sigurði
Guðjónssyni var komin öll sú fræði-
mannselja, sem líf hans einkenndist
af. Þeir sem léku sér með honum í
bemsku, bera vitni um þann fróð-
leiksbrunn sem drengurinn var,
þegar þeir léku sér að bátunum sem
Sigurður hafði smíðað fyrir þá, líkön
af áraskipunum sem drengimir létu
sigla í flæðarmálinu.
Sigurður hóf sjósókn á Eyrar-
bakka um fermingaraldur, eins og
þá var landssiður. Síðan fór hann
til Reykjavíkur og gerðist háseti á
togumm. Hann lauk meira físki-
mannaprófí frá Stýrimannaskólan-
um í Reykjavík árið 1930. Síðan
varð hann stýrimaður á Kveldúlfs-
togaranum Þórólfí, sem frændi hans,
Kolbeinn Sigurðsson, stýrði. Þaðan
lá leið hans á togarann Skallagrím,
sem einnig var gerður út af Kveld-
úlfi. Hápunktur skipstjómarferils
hans var, þegar hann stýrði bæjarút-
gerðartogaranum Hallveigu Fróða-
dóttur. Hann var tengdur því skipi
nánum tilfínningaböndum, því hann
hafði sjálfur fylgst með smíði þessa
skips frá upphafí. Það var að því
leyti óvenjuiegt í fískiskipaflotanum
í þá daga, að í því var diesel-vél.
Eftir það var hann um sinn skip-
stjóri á Ingólfí Amarsyni, þangað
til hann fór í land. Eftir það fór
hann einstaka túra á togurum, en
aðalstarf hans var heima hjá sér á
Eyrarbakka. Mér skilst að Sigurður
hafí að öllum líkindum verið braut-
ryðjandi í humarveiðum á íslandi.
Hann tók á leigu Ófeig II og gerði
ýmsar tilraunir í humarvinnslu.
Þetta var fyrir þijátíu ámm. Nú er
öldin önnur. Öll landsbyggðin gerir
út á humar og rækju, sem ekki þótti
mannamatur í eina tíð.
Sigurður var um skeið stjómar-
formaður Skipstjóra- og stýrimanna-
félagsins Ægis í Reykjavík.
Jafnframt skrifaði hann oft greinar
í Sjómannablaðið Víking. Helsta
áhugasvið hans var siglingatækni
íslendinga á miðöldum. Ég minnist
yfirlits sem hann skrifaði um bók
próf. Tryggve Olesons um landa-
fundi víkinga í Vesturheimi. En hans
kærasta mál var saga Eyrbekkings-
ins Bjama Heijólfssonar og minning
hans. í grein í Víkingi leiddi hann
meðal annars haffræðileg og veður-
farsleg rök að því, að lýsingin á ferð
Bjama Heijólfssonarm til Vestur-
heims stæðist fyllilega reynslu
sjómanna á þessari leið. Það gladdi
því hjarta gamals íslendings, sem
hafði lifað sig inn í þjóðemislegar
hugsjónir sjálfstæðisbaráttunnar,
þegar þær fréttir bámst til íslands
fyrir nokkmm ámm, að Bjama Heij-
ólfssyni hefði verið teflt á móti
Kólumbusi á sjálfu allsheijarþingi
Sameinuðu þjóðanna. Þessa hlaut
hann að minnast í þeim félagsskap
sem átti allra best að kunna að
meta slíkt. Og hann söng sinn svana-
söng í Hinu íslenska fomleifafélagi
með ræðu um Bjama Heijólfsson.
Mér fínnst, að vinir Sigurðar ættu
að láta gera minnismerki um Bjama
Heijólfsson, og hafa Sigurð sjálfan
í æskublóma sem fyrirmynd sæfar-
ans góða.
Þegar Sigurður var kominn í land,
gekk hann með oddi og eggju að
öllum þeim málum sem horfðu til
framfara fyrir byggðarlagið. Þar bar
tvö mál hæst: lendingarbætur og
rekstur slippsins. Barátta hans fyrir
lendingarbótum er í minnum höfð í
byggðarlaginu. Hann var sjálfur
verkstjóri við gerð hins mikla brim-
bijóts á Bakkanum. Umsjón hans
með Slippnum gerði hann að nánum
vini og kunningja allra bátaeigenda
í nærsveitum. En á meðan Sigurður
stóð í þessum framkvæmdum og
byggði sjóminjasafn í leiðinni, sá Jón
bróðir hans um búskapinn, og Helga
systir hans um heimili þeirra. Jón
lést fyrir fáeinum árum. Á undan
voru gengin bróðirinn Brynjólfur,
sem var sjómaður, systirin Þórdís,
húsvarðarfrú í Þjóðleikhúsinu, og
systirin Sigríður sem var fímleika-
kennari. Eftir lifa systurnar Halldóra
og Margrét, auk Helgu.
Litla-Háeyri með vagnhjólunum
fyrir grindverk hefur í áratugi heill-
að unga frændur íbúanna í húsinu.
Ég minnist nú ferðalaga austur
þangað með móður minni, meðan
Jóhanna móðir systkinanna var enn
á lífi. Aðrir óvandabundnari hafa séð
í þessu húsi og íbúum þess tákn-
mynd um kjölfestu og styrk í ölduróti
tuttugustu aldar. Kletturinn í hafinu,
brimbijóturinn, skipstjórinn í brúnni.
Þegar slík tákn verða til, stendur
tíminn kyrr og klukkan segir eilífð.
„Háeyri hverfulleikans“ sem skáldið
talaði um verður að Háeyri stöðug-
leikans. (Hér er vísað til ljóðs eftir
Matthías Jóhannessen.)
Blessuð sé minning Sigurðar Guð-
jónssonar skipstjóra á Litlu-Háeyri.
Kolbeinn Þorleifsson
Á fyrstu árum mínum á Eyrar-
bakka kom Sigurður víða við í
atvinnu- og framfaramálum byggð-
arlagsins. Sigurður skipstjóri var
hann nefndur í daglegu tali og aldr-