Morgunblaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987
33
Ný Evrópustefna
Sovétmanna
eftir Áke Sparring
Þegar annar voldugasti maður
Kremlverja, Yegor Ligachev, heim-
sótti Finnland í nóvember síðast-
liðnum tóku menn eftir því að hann
kom sem gestur flokks sósíaldemó-
krata. Sömuleiðis var tekið eftir að
Ligachev reyndi ekki að miðla mál-
um í innbyrðis deilum finnskra
kommúnista, en það hafa Sovét-
menn annars sífellt reynt.
Stjórnmálaskýrendur álitu að
með heimsókninni vildi Kreml-
stjórnin sýna almenna ánægju sína
með finnska sósíaldemókrata og
sérstaklega Mauno Koivisto forseta
og Kalevi Sorsa forsætisráðherra.
Þetta getur auðvitað verið rétt.
Koivisto hefur haldið merki Kekk-
onens forseta hátt á loft. Sorsa er
formaður afvopnunamefndar Al-
þjóðasambands jafnaðarmanna sem
á mörgum sviðum hefur mjög gagn-
rýnt stefnu Bandaríkjanna.
Samt finnst mér eðlilegra að líta
á heimsóknina sem merki um þá
nýju Evrópustefnu, sem Kommún-
istaflokkur Sovétríkjanna hefur
ákveðið að taka upp. Bæði komm-
únistar og sósíaldemókratar eiga
ákveðnum hlutverkum að gegna í
þeirri stefnu; kommúnistar hafa
fengið aukahlutverk, nákvæmlega
eins og í Helsinki.
Sovéski Kommúnista-
f lokkurinn — Hluti
evrópskrar vinstri-
hreyfing’ar?
Fyrstu merkin um hina nýju
stefnu birtust löngu fyrir síðasta
flokksþing. í maí 1985 var Gorbac-
hev sóttur heim af G. Cervetti,
háttsettum ítölskum kommúnista-
leiðtoga. Cervetti hafði verið gerður
út af flokki sínum til að kanna hug
nýja aðalritarans til ýmissa mála
sem skipta ítalina miklu máli. Nið-
urstöður sínar birti Cervetti í
flokksmálgagninu L’Unita. Það
sem ítalimir vildu fyrst og fremst
vita var hvort Gorbachev hygðist,
eins og fyrirrennarar hans, halda
fast við þá stefnu að sovéski flokk-
urinn ætti að ráða yfir hinum. Sagt
með beinum orðum; Ætlaði Gorbac-
hev að kalla saman nýja alþjóðaráð-
stefnu kommúnistaflokka og beija
þar í gegn sameiginlega stefnu í
mikilvægum málum?
Gorbachev róaði gest sinn.
Tímamir hafa breyst síðan á dögum
Komintems, sagði hann, og sovésk-
ir kommúnistar reyndu nú að hafa
samband við öll „framsækin öfl“ í
heiminum, ekki aðeins við aðra
kommúnista. í reynd myndu sov-
éskir kommúnistar iíta á sig sem
„hluta evrópskrar vinstrihreyfíng-
ar“ þ.e.a.s. eins konar frændur
sósíaldemókrata og sósíalista í
Vestur-Evrópu. Sovétmenn hefðu
engan áhuga á að stjóma öðmm
kommúnistaflokkum lengur. Hug-
myndin um nýja alþjóðaráðstefnu
kommúnista væri ekki á döfínni.
Þetta fannst ítölskum kommún:
istum hljóma einstaklega vel. í
mörg ár hafa þeir reynt að verða
hluti evrópskrar vinstrihreyfíngar.
Einkum hafa þeir reynt að ná sam-
bandi við norræna sósíaldemókrata.
Ummæli Gorbachevs hlutu stað-
festingu á 27. flokksþingi Sovét-
manna. í yfírlýsingu þingsins, sem
hægt er að líta á sem „stefnuyfírlýs-
ingu stjómarinnar" er sagt að
„margbreytileiki" í kommúnista-
hreyfingunni merki ekki það sama
og „klofningur" og einnig að „ein-
ing“ sé ekki það sama og Iitleysi,
píramídakerfi og afskipti af málefn-
um annarra flokka. Kommúnista-
flokkur Sovétríkjanna gæti ekki
gert kröfu til neins konar einkarétt-
ar á sannleikanum.
Aðra staðfestingu á nýju stefn-
unni mátti einnig sjá er litið var á
gestalista flokksþingsins. Fyrir ut-
an sendinefndir 97 kommúnista-
flokka gat að líta fulltrúa frá 56
Öðrum flokkum, þ.á m. 15, sem
eiga aðild að Alþjóðasambandi jafn-
aðarmanna.
Ennfremur fékk utanríkismála-
deild miðstjórnarinnar nýjan yfír-
mann; gamli Komintem-liðinn Boris
Ponomarev hætti en við tók Ana-
toly Dobrynin, fyrrum sendiherra í
Washington, en margir líta á hann
sem fremsta sérfræðing Sovét-
manna í vestrænum málefnum.
Athyglisvert er að Dobrynin hef-
ur unnið sér frama í utanríkisþjón-
ustunni en ekki í flokksstarfinu.
Frá Komintern til
einskis
Vafalaust er hægt að túlka álykt-
un 27. flokksþingsins sem nýtt
leikbragð. Þetta er ekki í fyrsta
sinn sem Kremlveijar tala fagur-
lega um sósialdemókrata. Sovét-
menn hafa ekki brennt neinar brýr
að baki sér varðandi samskipti við
„bróðurflokkana". Fátt gæti hindr-
að Kreml í að taka gömlu stefnuna
upp á ný ef nýja stefnan bæri ekki
þann árangur sem menn vona.
Samt virðist mér að flest bendi
til að um sé að ræða stefnubreyt-
ingu til langframa. Aðalástæðan er
að Sovétmenn þarfnast um ófyrir-
sjáanlega framtíð sterkra „banda-
manna“ í vestri. Þær leifar
hefðbundinna kommúnistaflokka
sem enn finnast duga ekki. Þær
verða að hverfa á vit örlaga sinna.
Þannig verður að túlka þá stað-
reynd að 27. flokksþingið segir ekki
orð um nýja alþjóðaráðstefnu
kommúnistaflokka.
Að vissu leyti gerir Gorbachev
það sama og Stalín þegar hann
lagði Komintem niður árið 1943.
Munurinn er sá að 1943 var til stað-
ar, að vísu fámenn, en sæmilega
lífvænleg og hugmyndafræðilega
samstiga hreyfíng. Ákvarðanir árs-
ins 1986, eða öllu frekar skortur á
ákvörðunum, virðast staðfesta að
Kremlstjómin lítur nú einnig á
heimskommúnismann sem liðnatíð.
Það er ekki alltaf auðvelt að
koma auga á greinilegar staðreynd-
ir. Frá því Komintern var stofnað
1919 hefur Sovétstjómin lagt mikla
áherslu á sambandið við aðra
kommúnistaflokka, jafnvel þegar
þetta samband hefur valdið sam-
skiptaörðugleikum við önnur ríki.
Komintem var hluti hugsjónarinnar
miklu. Lenin taldi samtökin vera
það tæki sem yrði notað til að setja
á stofn „heimsríki lýðveldanna".
Ásamt þessum skrítna söfnuði smá-
flokka einsettu Kremlveijar sér að
búa til „heimsflokkinn", jámhörð
samtök sem stjómað yrði frá
Moskvu.
Komintem olli gífurlegri tor-
tryggni annars staðar í heiminum.
Forsendan fyrir upplausn samtak-
anna var að létta samstarfið milli
kommúnískra og annarra mót-
spyrnuhreyfínga á hemumdum
svæðum Evrópu. Um þetta leyti
áttu Sovétríkin mjög í vök að veij-
ast í baráttunni við innrásarheri
Þjóðvetja.
í reynd var það líka mjög erfítt
fyrir Moskvustjómina að sýna
stjómsemi við þáverandi aðstæður
í Evrópu. Hvað viðvék vestur-
everópskum kommúnistum hélst
þetta forystulausa ástand þar til
Kominform var stofnað 1947.
Á þessu stutta tímabili átti sér
stað merkileg þróun hjá vestur-
evrópskum kommúnistum. Þeir
vom nú lausir við þá kvöð að hlýða
Moskvu og fóm að hugsa sjálfir.
Áberandi er hve þeir freistuðust til
að leita friðsamlegra leiða til sósíal-
ismans.
Kominform stöðvaði þessa þróun.
Kominform fékk það „sögulega
hlutverk að stjóma baráttunni gegn
áformum Bandaríkjanna um að
hneppa Evrópumenn í þrældóm".
Baráttan krafðist aga í eigin röðum,
og heiftarlegrar baráttu gegn hin-
um svikulu sósíaldemókrötum.
Aðild að Kominform takmarkaðist
að vísu við flokkana í Austur-
Evrópu ásamt frönsku og ítölsku
flokkunum en ákvarðanir á þessum
vettvangi vom taldar stefnumark-
andi fyrir alla kommúnista. Allt tal
um friðsamlega leið til sósíalismans
hljóðnaði nú.
Kominform markaði upphafíð að
endalokum vestur-evrópsks komm-
únisma. Árið 1956 lét Khmchev
leysa samtökin upp. Samtímis lét
hann að því liggja að til væm fleiri
en ein leið til sósíalismans m.a. frið-
samleg leið. En þetta brotthvarf frá
hefðbundnum fræðum þýddi ekki
að Khruchev gerði ekki tilkall til
forystu. í staðinn fyrir Kominform
áttu að koma ráðstefnur þar sem
allir flokkar, er Kreml sætti sig við,
áttu að koma saman og þar átti
að marka stefnu hreyfingarinnar.
Ráðstefnutímabilið stóð ekki
lengi. Tvær fyrstu ráðstefnumar,
1957 og 1960, fóm fram um það
leyti er fyrst tók að brydda á ósam-
komulagi Sovétmanna og Kínverja.
Ráðstefnumar urðu bæði til að auka
við deilumar og breiða þær út. Á
meðan missti Sovétstjómin foryst-
una. „Heimskommúnisminn" klofn-
aði í „Moskvudygga", „maóistíska"
og „endurskoðunarsinna" en
orðstríð þeirra innbyrðis minnti
þáverandi aðalritstjóra sænska
kommúnistablaðsins Ny Dag á
„slagsmál og nýliða í leyfi“.
Þriðja og síðasta ráðstefnan, sem
haldin var 1969, varð aðeins til að
staðfesta klofninginn. Á fundi evr-
ópsku flokkanna skömmu síðar var
hugtakið „alþjóðahyggja öreiga“
ekki notað í ályktunum. Svo var
nú komið að menn viðurkenndu
opinberlega að sambandið við
sovéska kommúnistaflokkinn væri
til trafala í Vestur-Evrópu.
En máttur hefðanna er mikill. Á
síðustu stjómarámm sínum reyndi
Breshnev og einnig þeir Andropov
og Chemenko á stuttum valdaferl-
um sínum að koma á flot nýrri
alþjóðaráðstefnu. Þetta leist ítölum
ekki á en þeir vom sem óðast að
fjarlægjast þann sósíalisma sem
þeir töldu hafa misst lífsmagnið.
Kýpur er ekki
hjarta Evrópu
Gorbachev virðist hafa sett sér
tvenn meginmarkmið í stjómmál-
um.
Það fyrra er að gera atvinnulíf
Sovétríkjanna nýtískulegra. Hvað
þetta snertir verður hann fyrst og
fremst að treysta á eigin mátt og
auðlindir. En auðvitað væri málið
auðveldra ef Vesturlönd veittu meiri
lán og væm dálítið rausnarlegri
varðandi útflutning á hátæknivör-
um.
Hitt markmiðið er að koma í veg
fyrir tæknikapphlaup við Banda-
ríkin á hemaðarsviðinu. Slíkt
kapphlaup yrði mjög dýrt og myndi
enda með bandarísku forskoti.
Táknrænt fyrir þetta er geim-
vamaáætlun Reagans.
Gorbachev verður að semja við
Bandaríkjamenn. En hægt er að
nota Evrópumenn til að þrýsta á
Bandaríkjamenn.
í þessu augnamiði þurfa Sovét-
menn samtök í vestri sem geta
hvatt Evrópumenn til athafna.
Svipaðar aðstæður vom 1947.
Um það leyti blómstraði kommún-
isminn skamma hríð í Vestur-
Evrópu. í kosningum höfðu
kommúnistar fengið um 10% at-
kvæða í gömlum, grónum lýðræðis-
löndum á borð við skandinavísku
löndin, einnig í Hollandi, Belgíu og
Sviss en tvöfalt meira fylgi í Finn-
landi, Frakklandi og Ítalíu. Á þeim
svæðum Þýskalands sem Vestur-
veldin hemámu var hreyfingin veik,
sömuleiðis í Englandi. Á íberíu-
skaganum var hreyfíngin bönnuð.
í Grikklandi var kommúnísk skæm-
liðahreyfíng sem naut allmikils
stuðnings hjá þjóðinni. Þetta var í
stuttu máli hreyfing sem nokkurs
mátti vænta af.
En fljótlega tók að halla undan
fæti hjá litlu flokkunum í Vestur-
Evrópu. Stalín-uppljóstranimar á
20. flokksþinginu 1956, innrásirnar
í Ungveijaland og Tékkóslóvakíu,
deilur Sovétmanna og Kínveija og
vaxandi vitneskja um innri aðstæð-
ur í löndum sósíalismans, allt þetta
varð mönnum um megn. „Sósíal-
isminn í framkvæmd" þoldi ekki
samanburð við vestræn velferðar-
þjóðfélög. Þeir smáflokkar, sem
héldu tryggð við Moskvu, breyttust
í sértrúarsöfnuði og fylgi þeirra er
nú fremur mælt í prómillum en
prósentum. Betur hefíir gengið hjá
flokkum eins og sænska VPK sem
hafa bjargað sér yfír í þokukenndan
vinstrisósíalisma.
Stóm kommúnistaflokkamir
héldu lengur velli en nú er farið að
syrta í álinn. Spænski flokkurinn,
sem reiknaði með að verða leiðandi
pólitískt afl í landinu eftir að lýð-
ræði kæmist á, er nú í molum.
Sósíalistar uppskám sigurinn.
Franski flokkurinn, sem í hveijum
kosningunum á fætur öðram fram
á miðjan áttunda áratuginn fékk
um fímmtung atkvæða, er nú önn-
um kafínn við það sem nefna mætti
hægfara sjálfsvíg. Sósíalistar hafa
aftur á móti fengið nýjan byr í segl-
in. Hinn sterki flokkur fínnskra
kommúnista er klofínn í meirihluta
endurskoðunarsinna og kreddu-
bundinn minnihluta, rétt eins og
franskir kommúnistar hafa þeir
fínnsku misst helminginn af kjós-
endum sínum síðustu 10 árin. Þess
vegna heimsækir Ligachev sósíal-
demókratana.
I Portúgal og Grikklandi em all-
sterkir flokkar en þeir em langtum
veikari en sósíalistaflokkamir.
Kýpur er nú eina Vestur-Evrópu-
landið þar sem kommúnistar hafa
í reynd nokkur vemleg áhrif. En í
Kreml vita menn ofur vel að Kýpur
er ekki hjarta Evrópu.
En hvað þá með ítalska komm-
únistaflokkinn, sem hefur innan
sinna raða meira en þriðjung allra
kommúnista utan sósíalistaríkjanna
og liðlega helminginn af þeim vest-
ur-evrópsku? Svarið er að ítalski
flokkurinn er einfaldlega ekki leng-
ur kommúnistaflokkur.
Sfðastliðin 10 ár hefur mikið at-
vinnuleysi verið í Evrópu. í miðju
sjálfra velferðarþjóðfélaganna er
fólk sem þjáist af kulda og hungri.
Stóm flokkamir vita ekki hvemig
á að Ieysa vandamálin.
Samkvæmt gamalli mælistiku
hefði þetta átt að leiða af sér aukna
róttækni í stjómmálunum. Götur
og torg hefðu átt að fyllast af
kommúnistískum mótmæla-
göngum, blöð þeirra hefðu átt að
boða hmn auðvaldsstefnunnar og í
kosningum hefðu kommúnistar átt
að vinna stórsigra.
Ekkert af þessu höfum við eða
Gorbachev séð gerast. Kommúnist-
ar em ekki lengur færir um að
fylkja neinu liði sem heitið getur í
Vestur-Evrópu. Þess vegna biðlar
Gorbachev nú til sósíaldemókrata
og sósíalista.
Kortið frá 1917
I afvopnunarmálum er að
minnsta kosti stutt á milli sjónar-
miða Alþjóðasambands jafnaðar-
manna og Sovétríkjanna, enda þótt
við vitum í raun lítið um afstöðu
Sovétríkjanna í einstökum málum
að undantekinni Geimvamaáætlun-
inni.
En hvað með öll hin málefnin?
Mannréttindin? Umhverfismálin?
Kjamorkuna? Einstaklinginn gagn-
vart stofnunum? Er sovéskur
kommúnismi raunvemlega hluti
evrópskrar vinstrihreyfíngar? Er
ekki hægt að segja að umræðumar
á vinstri væng evrópskra stjóm-
mála taki mið af eymdinni, þar sem
„sósíalisminn hefíir verið fram-
kvæmdur" og hugmyndafræðilegt
landakort Evrópu minni nú á
tímann fyrir rússnesku byltinguna?
Það er sú róttækni og sá tilraunaá-
hugi, sem fyrirfinnst, er hvort-
tveggja í vestri. í austri er
afturhaldið. Mið-EVrópa er mitt á
milli og dregur dám af báðum
menningarsvæðunum.
Höfundur erfyrrum forstjóri
sœnsku Utanríkismálastofnunar-
innar í Stokkhómi.
Spænskir ungkommúnistar í mótmælagöngu fyrir réttu ári, áður en gengið var tíl þjóðaratkvæða-
greiðslu á Spáni um aðild landsins að NATO. Sjónarmið kommúnista varð undir og Spánn er áfram í
N ATO. (Heiti bandalagsins er skammstafað OTAN á spænsku.)