Morgunblaðið - 27.11.1987, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1987
í tilefm bókar Jóns Steinars Gunnlaugssonar:
Áskorun um stjórn-
arskrárumbætur
eftir GeirH. Haarde
í bók sinni Deilt á dómarana
tekst Jón Steinar Gunnlaugsson
hrl. á við viðfangsefni, sem öllum
áhugamönnum um þjóðmál ættu
að vera hugleikin því þau snerta
grundvallarskipan laga og réttar í
landinu. Undirtitill bókarinnar er
„Um túlkun Hæstaréttar á mann-
réttindaákvæðum stjómarskrárinn-
ar“. í henni er fjallað um nokkra
nýlega dóma réttarins, þar sem til
mannréttindaákvæða hefur verið
höfðað ýmist í sókn eða vöm, en
án tilætlaðs árangurs, að dómi höf-
undar.
Ekki treysti ég mér til að meta
bók þessa út frá lögfræðilegum for-
sendum, en víst vakna við lestur
hennar ýmsar áleitnar spumingar
um réttarfarið í landinu, sem aðeins
getur verið gagnlegt að menn ræði
og meti.
Það er ekkert nýtt að Hæstirétt-
ur liggi undir því ámæli að vera
vilhallur hinu opinbera í málum,
sem höfðuð em gegn því, ekki sízt
þar sem um mikla fjárhagslega
hagsmuni ríkisins er að tefla. Mér
hefur þó fundist minna bera á
slíkum ásökunum hin síðari ár og
stendur það e.t.v. í einhveijum
tengslum við þá staðreynd að rétt-
urinn er nú að miklu leyti skipaður
nýrri kynslóð dómara. Að auki hef-
ur hið nýja embætti ríkislögmanns
gefíð málflutningi fyrir hönd ríkis-
ins nokkuð annað svipmót en áður
FERÐAÞRISTUR nefnist nýtt
skyndihappdrætti Ungmennafé-
lags Hveragerðis og Olfuss sem
farið var að dreifa í búðir á
mánudaginn. 513 farseðlar frá
Flugleiðum til Bangkok, Banda-
ríkjanna, Evrópu og innanlands
eru í boði, en upplag happdrætt-
isins eru 250 þúsund miðar.
Ágóðanum af sölu Ferðaþristsins
verður varið til uppbyggingar
íþróttamannvirkja í Hveragerði.
Ferðaþristur er í svipuðu formi
og Happaþrenna Háskóla íslands,
þegar hafa 90 þúsund miðar verið
seidir í verslanir, að sögn Sturlu
Þórðarsonar, framkvæmdastjóra
ýmsar röksemdir sem benda til
þess, að í þeim málum sem um er
ijallað, hafí hlutur hins almenna
borgara gagnvart ríkisvaldinu verið
fyrir borð borinn. En í hlutarins
eðli liggur, að varhugavert er að
alhæfa út frá þessum málum um
niðurstöður, sem kann að verða
komist að í öðrum málum síðar,
eins og bókarhöfundur bendir raun-
ar sjálfur á.
í annan stað kemur fram sú al-
varlega ásökun í bókinni, að
Hæstiréttur íslands standi ekki í
raun nægilega traustan vörð um
þau almennu mannréttindi sem
sjálfsögð eru talin og eiga að vera
tryggð í sjálfri stjómarskránni. Hér
skorti því á réttaröryggi einstakl-
inga gagnvart ríkinu. Hæstiréttur
hirði síðan jafnvel ekki um að
rökstyðja dóma sína með þeim
hætti að fullnægjandi geti talist.
Loks er rétturinn sakaður um
undirgefni við löggjafarvaldið þegar
kemur að því að túlka stjómar-
skrána og viljaleysi til þess að
hnekkja lagasetningu sem fari í bág
við stjómarskrána. Rétturinn telji
m.ö.o. nánast að löggjafarvaldið
geti, skv. venjubundinni skilgrein-
ingu á verksviði þess, sett lög um
hvað sem er án tillits til þeirra
gmnnreglna, sem kveðið er á um
í stjómarskrá.
Afturvirkni skatta
Mig langar í þessu sambandi að
rifja upp eitt mál, sem snertir skatt-
heimtuvald rfkisins og afturvirkni
happdrættisins. Aðstandendur
Ferðaþristsins búast við að fyrsta
upplagið, 250 þúsund, seljist í vi-
kunni.
„Ég hef lengi staðið að fjáröflun
fyrir Ungmennafélagið," sagði
Sturla. „Hugmyndina að Ferðaþri-
stinum fékk ég í vor. í fyrstu vom
menn vantrúaðir á að þetta væri
hægt, en nú er þetta orðið að vem-
leika.“ Ágóðanum af skyndihapp-
drættinu verður varið til uppbygg-
ingar á íþróttamannvirkjum í
Hveragerði, aðallega til byggingar
íþróttahúss, en núverandi íþrótta-
hús Hvergerðinga er rekið á
undanþágum.
skatta og upp kom í tengslum við
fjármálaráðstafanir ríkisstjómar
þeirrar sem tók við völdum í landinu
1. september 1978. Jón Steinar
hefði að mínum dómi mjög gjaman
mátt fjalla um þetta mál í bók
sinni, svo undarleg sem niðurstaða
dómsins í því var. Málið var dæmt
í Hæstarétti 4. nóvember 1980.
Þess má geta, að allir þeir dómar-
ar, sem málið dæmdu hafa nú látið
af störfum.
Málavextir voru þeir að samhliða
öðmm aðgerðum ákvað ríkisstjóm
Ólafs Jóhannessonar að leggja við-
bótarskatt á tekjur ársins 1977
þrátt fyrir að hefðbundinni álagn-
ingu sicatta hafí lokið í júlí 1978
og gjaldendum þá verið sendar
skattkröfur (gjaldheimtuseðlar).
Venju samkvæmt hófu gjaldendur
að standa skil á skattgreiðslum
sínum í samræmi við álagningu
ársins hinn 1. ágúst. Máttu menn
þá að sjálfsögðu ætla, að um frek-
ari skattlagningu á telq'ur ársins
1977 yrði ekki að ræða og töldu
sig eðlilega geta gert ráðstafanir í
fjármálum sínum út árið í samræmi
við það.
Það fór þó á annan veg, eins og
fyrr segir, með tilkomu bráða-
birgðalaga vinstri stjómarinnar.
Maður einn í Reykjavík höfðaði mál
til ógildingar þessari afturvirku
skattlagpiingu og vísaði m.a. til
ákvæðis 40. gr. stjómarskrárinnar
um að engan skatt megi á leggja
né breyta nema með lögum, sem
miði að því að vemda borgarana
gegn því að stjómvöld geti á ein-
dæmi íþyngt þeim með skattálögum
að eigin geðþótta.
Meirihluti Hæstaréttar komst að
þeirri niðurstöðu að skattlagning
þessi stæðist ákvæði stjómarskrár-
innar. Þó er eins og nokkum
sannfæringarkraft vanti í niður-
stöðuna, því í úrskurðinum segir:
„Umrædd skattálagning var lög-
boðin eftir að hin almenna skattskrá
fyrir árið 1978 hafði verið lögð fram
og gjaldþegnum sendar skattkröf-
ur. Þótt slík vinnubrögð af löggjaf-
arvaldsins halfu verði að teljast
mjög varhugaverð, þykir ekki al-
veg næg ástæða til að telja þetta
varða ógildi lagaákvæða þeirra,
sem hér skipta máli.“
Varla er hægt að áfellast menn
fyrir að draga þá ályktun af þessu
að meirihluti réttarins hafí annað
hvort ekki treyst sér eða ekki viljað
ganga gegn vilja framkvæmda-
valdsins í máli þessu, en dómur
skattþegninum í vil hefði orðið ríkis-
stjóminni mikill álitshnekkir.
Geir H. Haarde
„Að mínum dómi felst
tvíþætt áskorun í bók
Jóns Steinars til allra
þeirra, sem telja slíkt
öryggfisleysi borgar-
anna ótækt með öllu og
vilja tryggja rétt þeirra
gagnvart ríkinu enn
betur en nú er gert: í
fyrsta lagi að beita sér
fyrir breytingum á al-
mennum lögum til að
koma í veg fyrir mis-
beitingu almannavalds,
eins og átti sér stað í
þessu máli og eflaust
að einhveiju leyti þeim
sem Jón nefnir í bók
sinni. Og í öðru lagi og
enn frekar að knýja á
um setningu nýrrar
stjórnarskrár í landinu,
sem tryggir borgurun-
um öllum vernd gegn
óeðlilegri ásælni ríkis-
valdsins í hvaða mynd
sem er, í samræmi við
frjálslynd nútímavið-
horf.“
Álit minnihlutans
Minnihluti dómsins, tveir dómar-
ar af fímm, vildu hins vegar dæma
málið á annan veg. í sératkvæði
þeirra segir m.a.: „Það verður þó
að telja, að ekki hafí það verið
ætlun stjómarskrárgjafans, að al-
menni löggjafínn, og því síður
forseti lýðveldisins við útgáfu
bráðabirgðalaga, gæti ákveðið
ótakmarkaða afturvirkni slíkra
laga. Ef slíkt væri heimilt, væri
réttaröryggi skattþegna stofnað í
hættu, t.d. ef menn gætu búist við
því jafnvel löngu eftir öflun tekna,
Jón Steinar Gunnlaugsson
sem þegar hefði verið lagður skatt-
ur á og hann greiddur, að þurfa
að greiða skatt af þeim að nýju.
Einhver takmörk hljóta að vera við
afturvirkni skattalaga, sem dóm-
stólar verða að ákveða, hver eru.
Nú eru skattar hér á landi ekki
greiddir samtímis öflun tekna, held-
ur á næsta ári, eftir að þeirra hefur
verið afíað. Koma þá ýmis tíma-
mörk til álita. Teljum við eðlilegast
að miða við lok álagningar og til-
kynningu um hana til skattþegna,
en eftir það verði ekki að ræða um
frekari álagningu á viðkomandi
skattstofna."
Ég tel ástæðu til að rifja upp
þennan dóm í tlefni af bók Jóns
Steinars Gunnlaugssonar. Sé sú
skoðun hans rétt, að ákvarðanir
Hæstaréttar séu ríkjandi réttur í
landinu á meðan lögum er ekki
breytt, hvað svo sem liði ákvæðum
stjómarskrárinnar, má allt eins
búast við því, að nái sömu aðilar
og mynduðu ríkisstjóm haustið
1978 sameiginlega völdum á ný
(Framsóknarflokkur, Alþýðubanda-
lag og Alþýðuflokkur) muni þeir
leika sama leikinn aftur. Þeir gætu
sem sé lagt á afturvirka skatta á
nýjan leik í skjóli þessarar dómsnið-
urstöðu.
Að mínum dómi felst tvíþætt
áskomn í bók Jóns Steinars til allra
þeirra, sem telja slíkt öryggisleysi
borgaranna ótækt með öllu og vilja
tryggja rétt þeirra gagnvart ríkinu
enn betur en nú er gert: í fyrsta
lagi að beita sér fyrir breytingum
á almennum lögum til að koma í
veg fyrir misbeitingu almannavalds,
eins og átti sér stað í þessu máli
og eflaust að einhveiju leyti þeim
sem Jón nefnir í bók sinni. Og í
öðm lagi og enn frekar að knýja á
um setningu nýrrar stjómarskrár í
landinu, sem tryggir borgumnum
öllum vemd gegn óeðlilegri ásælni
ríkisvaldsins í hvaða mynd sem er,
í samræmi við frjálslynd nútímavið-
horf. Takist að flýta því verki, hefur
Jón Steinar svo sannarlega ekki
skrifað bók sína til einskis.
Höfundur er einn af alþingis-
mönnum Sjálfstæðiaflokksins /
Reykjavík.
var.
í þessari bók em dregnar fram
Ferðaþristur - nýtt
skyndihappdrætti