Morgunblaðið - 13.12.1988, Qupperneq 40

40

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. DESEMBER Í988

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aóstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
BjörnJóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 70 kr. eintakið.
Löggæsla af
skornum skammti
Sparnaðaraðgerðir hjá op-
inberum yfirvöldum mæl-
ast sjaldan vel fyrir hjá þeim,
sem verða fyrir þeim. A hinn
bóginn ættu þær yfirleitt að
verða skattgreiðendum fagn-
aðarefni og löngum hefur
verið undan því kvartað, að
ekki sé gengið af jafn mikilli
hörku fram við að draga úr
opinberri eyðslu og að hækka
skatta. Sú ríkisstjórn sem nú
situr ætlar sér sem kunnugt
er að hækka skatta, þótt hún
hafí ekki til þess þingstyrk
nema með hrossakaupum. í
málatilbúnaði fjármálaráð-
herra ber ekki mikið á skýr-
um markmiðum til að draga
úr ríkisútgjöldum. Að ná
samkomulagi um átak á því
sviði virðist erfiðara fyrir
þingmenn en að hækka skatt-
ana.
Lögreglufélag Reykjavíkur
hefur nú sent frá sér skýrslu,
þar sem fram kemur að lög-
reglumenn telja að til vand-
ræða horfí í störfum þeirra
vegna þess að segl hafi verið
dregin of mikið saman með
aðhalds- og sparnaðarað-
gerðum. Skrifstofustjóri í
dómsmálaráðuneytinu telur
sumt ofsagt í skýrslu Lög-
reglufélagsins og lögreglu-
menn séu óánægðir með það,
hve aukavinna hefur minnkað
mikið.
Lögreglumenn og yfir-
menn þeirra verða að greiða
úr ágreiningi sín á milli um
það, hvað sé rétt og hvað
rangt í skýrslu Lögreglufé-
lagsins. Við opinberar að-
haldsaðgerðir verður hins
vegar að taka mið af mikil-
vægi þess starfs sem um er
að ræða og við ráðstöfun
opinberra fjármuna verða
stjómmálamenn að skipa
verkefnum í forgangsröð með
þeim hætti, að þeir veiki ekki
þá þætti, þar sem skyldur
ríkisvaldsins eru mestar.
Hvað sem líður afstöðu
manna til ríkisrekstrar eru
þeir almennt sammála um að
opinber yfírvöld eigi að ann-
ast vamir ríkja og löggæslu
innan þeirra. I Reykjavík hef-
ur starfsemi einkafyrirtækja
er sinna víðtækri öryggis-
gæslu færst mjög í vöxt á
undanfömum árum. Er eng-
inn vafi á því að allt það starf
fælir menn frá þjófnaði og
innbrotum. Á sama tíma
fjölgar afbrotum af öðru tagi
og má rekja mörg þeirra til
ofneyslu vímuefna. Þá hefur
bílum stórfjölgað og jafn-
framt hafa aukist kröfur um
bætta stjórn umferðarmála.
Loks sýnist enginn endir á
hvers kyns skemmdarverk-
um, miðborgin er á laugar-
dagsmorgnum eins og þar
hafi verið götuóeirðir kvöldið
áður, tjón er unnið á almenn-
ingsfarartækjum og þannig
mætti áfram telja. Til að
sporna við afbrotum og
skemmdarverkum og stuðla
að slysalausri umferð höfum
við lögregluna. Það eru alvar-
leg tíðindi ef hún hefur ekki
mátt til að sinna þeim skyld-
um sem á hana eru lagðar.
Mestu skiptir auðvitað að
koma í veg fyrir að afbrot
séu framin eða óhappaverk
unnin. Hvarvetna þykir sú
forvöm sem felst í því að
hafa lögreglu á sveimi við
eftirlitsstörf duga best. Hefur
lögreglunni í Reykjavík nú
verið skorinn of þröngur
stakkur til að hún geti sinnt
þessu mikilvæga hlutverki
sem skyldi.
Davíð Oddsson borgar-
stjóri hefur lýst yfir því hér
í blaðinu, að staða lögreglu-
mála í Reykjavík sé verulegt
áhyggjuefni. Hann minnti
jafnframt á það, að 1972
ákvað Alþingi að færa yfir-
stjóm löggæslunnar til ríkis-
ins og þá hættu lögreglumenn
að vera borgarstarfsmenn.
Sú spurning hlýtur að vakna,
hvort það hafi verið heppileg
ráðstöfun að skera þannig á
tengslin við sveitarfélögin.
Þau standa nær borgurunum
en ríkisvaldið í málum eins
og þeim er lögreglan þarf að
sinna til að halda uppi sæmi-
legri reglu. Skýrsla Lögreglu-
félags Reykjavíkur gefur fullt
tilefni til að ræða um það,
hvemig skynsamlegast og
hagkvæmast sé að haga yfír-
stjóm lögreglumála, þótt at-
hyglin beinist fyrst, og síðast
að þeirri staðreynd að lög-
gæslu í Reykjavík er ábóta-
vant eins og málum er nú
háttað.
Inflúenza off ii
enzubólusetn
eftir Margréti
Guðnadóttur prófessor
Nú er kominn sá tími ársins,
þegar rétt er að huga að bólusetn-
ingu gegn inflúenzu. Fólk veit
kannske ekki, að sú eina og sanna
inflúenza hefur árstíðabundinn
gang og er yfirleitt hér aðeins á
köldustu mánuðum ársins, vetrar-
og vormánuðum. Þær kvefsóttir,
sem hér eru kallaðar „flensan" eða
„pestin, sem er að ganga“, eru oft-
ast aðrar kvefsóttir en inflúenza,
sérstaklega þær sóttir, sem ganga
á sumrin og haustin. Veturinn er
tími inflúenzunnar, hvar sem er á
jörðinni. Þegar vetrar á norðurhveli
jarðar, færir inflúenzan sig þangað
af suðurhvelinu. Hún er ekki land-
læg hér á íslandi, heldur berst hún
hingað á hveiju ári með fólki, sem
er að koma til landsins af svæðum,
þar sem faraldrar eru í gangi. Með
nútíma samgöngutækni kemst
inflúenzan ótrúlega langt á þeim
tveimur sólarhringum, sem líða frá
því að maður smitast, þar til hann
veikist. Nýsmitaðir geta því flutt
inflúenzuveirur um langan veg.
Inflúenza er mjög fljót að breiðast
út. Það, sem greinir gang inflúenzu
frá gangi annarra líkra kvefsótta,
er, hve marga inflúenzan leggur í
rúmið á skömmum tíma, t.d. í þétt-
býliskjömum, skólum og á öðrum,
stórum vinnustöðum.
Orsök inflúenzu
Sérstök og mjög sérkennileg
veira veldur inflúenzunni. Þetta er
■meðalstór og myndarleg veira, og
eru til af henni þrír ættbálkar eða
stofnar, kallaðir A, B- og C-stofn-
ar. Hver stofn greinist í margar
undirtegundir, og á hveiju ári koma
fram nýjar, misjafnlega frábrugðn-
ar eldri afbrigðum. Allur þessi
breytileiki inflúenzuveira gerir
bóluefnisgerð mjög erfiða. Á hveiju
ári þarf að sníða bóluefnið að nýj-
ustu breytingum á veimnum, svo
að yfírleitt er gagnslítið að geyma
afgang af inflúenzubóluefni til
næsta árs. Erfðaefni inflúenzuveim
er í 8 bútum. Þess vegna er auð-
velt að fá fram ný afbrigði í rann-
sóknastofum, ef inflúenzuveimr em
ræktaðar saman í fmmum eða til-
raunadýmm. Ný afbrigði koma
einnig auðveldlega fram í ríki nátt-
úmnnar, sérstaklega afbrigði af
A-gerð inflúenzuveira. A-stofnar
inflúenzuveira sýkja margar dýra-
tegundir auk manna, t.d. hesta,
svín og fugla. B-stofnar halda sig
mest í fólki. Lítið er vitað um út-
breiðslu C-stofna. Inflúenzufaraldr-
ar, sem B- og C-stofnar valda, em
venjulega bundnir við afmörkuð
svæði hveiju sinni. A-stofnamir em
ijölbreyttari og virðast hafa meiri
getu til að fara land úr landi og
valda stórfaröldmm, sérstaklega ef
þeir hafa nýlega tekið meiri háttar
breytingum. Gerður er munur á
meiri háttar breytingum á inflú-
enzuveimm og minni háttar breyt-
ingum. Minni háttar breytingar
verða í hveijum einasta inflúenzu-
faraldri vegna stökkbreytinga á
erfðaefni veimnnar, hver sem hún
er. Það er svo undir ýmsu komið,
hvort nýju afbrigðin, sem fram
koma við stökkbreytingar, ná að
halda velli og valda faröldmm.
Sumum nýjum afbrigðum gengur
betur að halda velli en foreldrunum.
Með tímanum fer oftast þannig, að
nýjustu afbrigðin verða sífellt ólík-
ari forfeðmm sínum og þar af leið-
andi verður minna og minna um
mótefni gegn þeim í þjóðfélaginu
með hveiju ári, sem líður frá stór-
faraldri. Þessar smábreytingar á
inflúenzuveimm, sem fjarlægjast
gerð forfeðra sinna, em kallaðar á
ensku „antigenic drift“ eða rek
þeirra efna á yfirborði inflúenzu-
veira, sem vekja mótefnamyndun í
mannslíkamanum.
Stórfaraldur af inflúenzu
Meiri háttar breytingar geta
einnig orðið á inflúenzuveimm, sér-
staklega veimm af A-stofni. Þær
em mun alvarlegra fyrirbæri en
stökkbreytingamar, sem valda reki
mótefnavakanna á veimnum. Meiri
háttar breytingar á inflúenzuveir-
um af A-stofni em taldar stafa af
því, að dýraveim og mannaveim
af þeim stofni hefur slegið saman
einhvers staðar í náttúmnnar ríki,
þannig að þær hafa náð að sýkja
sömu fmmuna og eignast afkvæmi
saman. Veimr geta blandað saman
erfðaefni, æxlast, eins og aðrar
lífvemr, ef þær ná að fjölga sér í
sömu frumunni. Þetta kemur ein-
stöku sinnum fynr inflúenzuveimr
af ólíkum uppmna, sérstaklega
A-stofna úr mismunandi dýrateg-
undum. Afkvæmin eftir slíka æxlun
ná oft ótrúlega mikilli útbreiðslu,
því að öll eldri mótefni í fólki, mót-
efni mynduð eftir sýkingar eða
bólusetningar með öðmm gerðum
Margrét Guðnadóttir
inflúenzuveira, ná ekki að koma í
veg fyrir veikindi, hefta eða teíja
útbreiðslu nýju veimnnar. Þannig
verða til inflúenzufaraldrar, sem
þekkja engin landamæri, heldur
fara land úr landi á fáum vikum
og valda miklum og stundum alvar-
legum veikindum. Frægastur slíkra
inflúenzufaraldra er spánska veikin,
sem lagði undir sig heiminn fyrir
70 ámm, fullveldisárið okkar 1918,
og olli meira manntjóni í Evrópu
en sjálf heimsstyijöldin fyrri, sem
þá var að enda. Hér á landi er tal-
ið víst að 459 manns hafl látist úr
spánsku veikinni og líklegt að fleiri
hafi dáið úr henni. Árið 1918 var
ekki farið að rækta inflúenzuveimr.
Fyrstu dýraveimrnar ræktuðust
1931 og fyrstu mannaveimmar
1933. Mótefnamælingar, sem síðan
hafa verið gerðar, sýna mjög greini-
lega, að inflúenzuveiran, sem olli
spánsku veikinni, var A-stofn skyld-
ur veimnni, sem nú sýkir svín. Þess
vegna kemur alltaf upp viss
hræðsla, ef svínainflúenzuveirur
berast í menn. Slíkt hefur gerst í
nokkur skipti á undanfömum ámm,
en aldrei orðið upphaf að faraldri,
sem náð hefur útbreiðslu. Meiri
háttar breytingar urðu á inflúenzu-
veimm árin 1946, 1957 og 1968.
Þá gengu stórfaraldrar land úr landi
og ollu miklum veikindum, en til-
tölulega fáum dauðsföllum. Hraust
fólk á besta aldri varð spánsku veik-
inni að bráð um allan heim. Slíkt
hafði komið fyrir í stómm inflú-
enzufaröldrum á 18. og 19. öld, en
hefur ekki gerst eftir 1920. Hins
vegar er inflúenzan alltaf varasöm,
ef hún nær að sýkja gamalmenni
og fólk haldið illvígum og langvar-
andi sjúkdómum.
Einkenni inflúenzu
Inflúenza byijar með hrolli og
háum hita. Hitinn er hæstur fyrsta
daginn, en fer síðan lækkandi og
fellur á 3—5 dögum, ef ekki koma
bakteríusýkingar í kjölfar inflú-
enzuveimnnar. Hósti og kvef getur
fylgt, en er ekki alltaf með. Ekki
er hægt að sjá mun á influenz-
unni, hvort sem henni veldur A- eða
B-stofn. C-stofninn virðist valda
mildari veikindum og er ekki tekinn
með í bóluefni gegn inflúenzu.
Sýklalyf verka ekki á sjálfa inflú-
enzusýkinguna, en þau verka á
bakteríusýkingar, sem geta komið
í kjölfar hennar. Hiti sjúklingsins
stígur þá gjaman á 3—5 degi í stað
þess að falla. Ef slíkt gerist, þarf
sjúklingurinn á lyfjagjöf að halda
vegna viðbótarsýkingar í öndunar-
fæmm. Þetta kemur stundum fyrir
fólk, sem er annars hraust. Sé sá,
sem fær inflúenzu, mjög gamall eða
vanheill fyrir, er rétt að leita lækn-
is strax og athuga, hvort lyfjagjafar
er þörf á fyrsta eða öðmm degi
sjúkdómsins. Fólk, sem er veikt
fyrir, getur fengið bakteríusýkingar
til viðbótar í beinu framhaldi af
byijun inflúenzunnar. Gamalt og
vanheilt fólk getur einnig fengið
svæsna lungnabólgu af inflúenzu-
veimnni sjálfri, þó að engar við-
bótarsýkingar komi til sögunnar.
Þannig fór einnig ungt og hraust
fólk í spánsku veikinni.
Inflúenzan er staðbundin sýking
í öndunarfæmm og berst um önd-
unarveginn milli manna. Hún er
bráðsmitandi og fljótvirk, þannig
að 2-3 dögum eftir að sá fyrsti á
heimilinu leggst í rúmið leggjast
þeir aðrir af heimilisfólkinu, sem
geta veikst. Inflúenzuveimmar