Morgunblaðið - 19.12.1989, Síða 32

m
MORGCJNBLAÐIÐiÞRIÐJUDAGUR 19; DESBMBER 1989
Lífsspegíll
Ingólfs
Kaflar úr endurminningabók Ingólfs Guöbrandssonar,
fyrrum söngstjóra Pólýfónkórsins og forstjóra Útsýnar
Vaka-Helgafell hefur gefið út bókina Lífsspegil,
sem greinir frá endurminningum Ingólfs Guð-
brandssonar, sem hann heíur skráð með aðstoð
Sveins Guðjónssonar blaðamanns. í formála bókar-
innar segir Ingólfur: „Minningar þessar af störfum
og samferðafólki eru hvorki skáldskapur né sagn-
fræði, en þær greina frá sannleika sem ekki er
öllum ljós, skoðunum sem eru kjarni lífsreynslu
minnar og lífsviðhorfi sem fæst af leitinni að hrein-
um tón.“ Lífsspegill varpar nýju og skýru ljósi á
þjóðkunnan samferðamann okkar og samtíð hans,
þar sem Ingólfur fjallar um lífshlaup sitt, frá
bernsku til dagsins í dag, menntamál, tónlist og
ferðamál svo og tilfinningar sínar, trú og ástir.
Morgunblaðið birtir hér brot úr tveimur köfiuin
bókarinnar með góðfúslegu Ieyfi útgefenda.
Ingólfúr með fyrrverandi kórfélögum, einsöngvurunum Elísabetu F.
Eiríksdóttur, Sigríði Ellu Magnúsdóttur og Elísabetu Erlingsdóttur.
Rínargnll
Úr rústunum
Hér segir frá námsdvöl Ingólfs í
Þýskalandi:
Það var hætt að rjúka úr rústun-
um í Köln þegar ég kom þangað
til náms við tónlistarskólann haust-
ið 1955, en rústirnar voru eins og
gapandi svöðusár eftir sprengiregn
heimsstyijaldar númer tvö þótt tíu
ár væru liðin frá lokum hennar.
Þeir sem eftir lifðu höfðu margir
misst aleiguna, sumir voru lemstr-
aðir eða stórskaddaðir á líkama og
sál. En enduruppbyggingin var
komin á skrið. Hendur og vélar
hömuðust við að hreinsa til og
byggja upp á nýtt. Umferðin um
gamla bæjarhlutann í Köln var taf-
söm og öll úr skorðum, alls staðar
„Umleitung“ vegna byggingar-
framkvæmda.
Konrad Adenauer hafði lengi
veirð yfirborgarstjóri Kölnar. Hann
var fæddur þar af fátæku foreldri
en varð síðar kanslari hins nýja
vestur-þýska iýðveldis og var í for-
ystuhluterki fram á níræðisaldur.
Það féll tvisvar í hlut hans að reisa
Köln úr rústum heimsstyijalda og
gera hana að stórborg með sterkum
menningarsvip. Persóna hans varp-
aði stórum svip á umhverfi sitt,
ekki aðeins Köln heldur hið nýja
Þýskaland og langt út fyrir mörk
þess. Hann varð sameiningartákn,
en á því þurfti þjóðin að halda
meira en nokkru öðru í glundroða
eftirstríðsáranna. Sumir kölluðu
Adenauer einvaldinn við Rín. Víst
þótti hann ráðríkur, en flestum
fannst ráð hans best um síðir.
Konrad Adenauer var svo míkill
íslandsvinur að hann gaf sér tíma
til að fylgjast með starfi íslands-
vinafélagsins í Köln á árunum sem
ég dvaldist þar þrátt fyrir öll sín
umsvif í endurreisn Þýskalands.
Haustið er gullin árstíð við ána
Rín, litirnir mildir, vínberin hanga
í þungum klösum, skammt að bíða
uppskeru. Prófessor Paul Nitsche
tekur sjálfur á móti mér á flugvell-
inum hjá Bonn. Hann hefur látið
innrita mig í skólann og vistað mig
vetrarlangt á kristilegu stúdenta-
heimili í Köln-Miilheim. Þar fékk
ég lítið herbergi með spartönskum
búnaði handa mér einum og fæði
kvölds og morgna. Píanó tók ég á
leigu til að geta æft mig hvenær
sem stund gafst. Mér fannst ég
ekki lengur einn eftir að píanóið
kom, en þröngt var inni. Svo vel
vildi til að ég var grannur í þá daga
og gat smeygt mér á hlið framhjá
píanóinu þegar inn var komið.
Þetta var Iíkast því að ganga í
klaustur. Það hefur oft hvarflað að
mér að ganga í klaustur. Þama
komst ég næst því. Aðeins karl-
menn máttu gista þetta hús, um
sextíu talsins og voru flestir náms-
menn. Konur fengu að heimsækja
syni sína eða unnusta á sunnudög-
um, en máttu aðeins koma í.setu-
stofuna. Regla og festa settu svip
sinn á mannlíf þessa staðar. Allar
máltíðir hófust með bæn. Sá siður
hefur haldist lengi í fjölskyldu
minni. Borðbænin skapar einingu.
Fjölskyldan leysist upp þegar fólk
hættir að borða saman, hugsa sam-
an, tala saman. Borðhaldið er uppi-
staða fjölskyldulífs og bamauppeld-
is, að deila matnum og deila lífinu
í gleði þess og sorgum.
Ég var fullur kapps þennan vetur
eins og oft áður og kom til Þýska-
lands með þeim ásetningi að læra
sem mest af dvöl minni. Auk
kennslufræði í kennaradeild skólans
sótti ég tíma í sálarfræði, þýsku
og ítölsku, lærði söng hjá Paul
Nitsche, kórstjórn hjá Schulze og
píanóleik hjá Fráulein Miiller. Hún
var ágætur kennari, mjög ströng
og nákvæm. Þennan vetur kynntist
ég tónlist Johanns Sebastians
Bachs fyrst fyrir alvöra með því
að æfa prelúdíur hans og fúgur og
fylgjst með æfingum á Passiunum
hjá Paul Nitsche.
„Die Staatliche Hochschule fiir
Musik“ í Köln hefur verið einn af
burðarásum þýskrar tónlistar í
nærri tvö hundruð ár. Skólinn var
þá til húsa í Bachsteinbau þar sem
hann fékk inni eftir stríð í gamla
útvarpshúsinu í Dagobertstrasse,
en er nú fluttur í nýtt stórhýsi við
sömu götu. Við valdatöku Hitlers
árið 1933 missti þessi ágæta
menntastofnun marga öndvegis
kennara og nemendur vegna gyð-
ingaofsóknanna sem í hönd fóra.
Orlög þeirra voru að flýja land eða
láta lífið ella í útrýmingarbúðum
og gasklefum nasista.
Rætur tónlistarinnar í Þýska-
landi standa djúpt, dýpst allra þátta
menningarinnar. Hin gjörsigraða
þjóð spratt svo fljótt upp úr rústum
og neyð síðari heimsstyijaldar að
engin hliðstæða er önnur til í verald-
arsögunni. Menningararfurinn
sameinaði stríðshijáða þjóð til
átaka, fyrst og fremst tónlistin.
Hún var sem smyrsl á sárin. Hin
klassíska tónhugsun er fyrst og
fremst þýsk. Þar koma stóru B-in
fyrst í hugann: Buxtehude, Bach,
Beethoven, Brahms, en í stafrófi
tónlistarsögunnar eru mörg þýsk
nöfn letrað stóram stöfum. Allur
heimurinn tileinkaði sér perlur
þýskrar tónlistar og gerði þær að
sínum. Valdagræðgi og þjóðernis-
hroki Hitlers afvegaleiddi þýsku
þjóðina og fall hennar var mikið,
en þýsk menning lifir.
Öldum saman vora íslendingar
einangraðir frá tónlistarhefðum
Evrópu. Bestu tónlistarmenn álf-
unnar vora á mála hjá þjóðhöfðingj-
um eða í þjónustu kirkjunnar, en
þessi tvö öfl toguðust á um völdin.
Listin naut góðs af og blómstraði.
í Þýskalandi varð tónlistin óaðskilj-
anlegur partur daglegs lífs í skól-
um, kirkjum og á heimilum fólks
af öllum stéttum. Á íslandi átti tón-
listin ekkert athvarf né forsvar og
á varla enn, til dæmis ekkert hús.
Það er með eindæmum hvað stjórn-
endur Islands hafa verið ómúsík-
alskir gegnum tíðina. Hending er
að þeir sjáist þar sem tónlist er flutt
og þá sjálfsagt af einhverri skyldu-
rækni fremur en eigin hvötum.
Verðmætamat þeirra á þessu sviði
á þannig litla stoð í eigin upplifun
og von að þeim fari eins og keisar-
anum í ævintýri H.C. Andersens
sem gekk bísperrtur í nýju fötunum
sínum ósýnilegu.
ísland var fjórum öldum á eftir
samtíðinni þegar stórhuga menn
eins og Páll ísólfsson og Jón Leifs
og síðar Árni Kristjánsson, Hall-
grímur Helgason og fleiri leituðu
til náms í tónmenntum í Leipzig í
lok fyrri heimsstyijaldar. Það er
með ólíkindum að þessi fyrsti 'ár-
gangur íslenskra tónlistarmanna,
ef svo má að orði komast, skyldi
ná jafnlangt og raun bar vitni, að
komast í raðir bestu atvinnumanna
í sjálfu föðurlandi tónlistarinnar,
Páll sem orgelleikari við Thoman-
er-kirkjuna í Leipzig, Jón Leifs
stjórnandi frægra hljómsveita
Þýskalands allt fram til ársins
1944. Leipzig háfði áram saman
verið háborg þýskrar tónlistar með
Gewandhaus-hljómsveitinni og hefð
kirkjulegrar tónlistar frá því fyrir
daga Heinrichs Schutz og Johanns
Sebastians Bachs, en flest verk sín
samdi Bach fyrir Thomaner-kirkj-
una í Leipzig. Þeim Páli ísólfssyni
og Jóni Leifs átti ég eftir að kynn-
ast síðar. í stríðslok lenti Leipzig
hinum megin við járntjaldið. Því
gátu íslendingar í leit að kjarna
tónlistarinnar ekki lengur sest þar
við menntalindir. Sama gilti um
Berlín sem var klofin í tvennt eins
og landið og þjóðin öll.
Köln hafði skapað sér nafn sem
útvalið menntasetur í tónlistinni og
tengdist stóram nöfnum. Tónskáld-
ið Offenbach fæddist þar, Max
Bruch og Humperdinck höfðu lært
við tónlistarháskóla borgarinnar. Á
sjötta áratugnum varð Köln al-
þjóðlegur miðpunktur nýrra hreyf-
inga í tónsköpun og að því leyti
nokkurs konar arftaki Vínar og
Parísar fyrr á áram. Stockhausen
var umdeildur byltingarmaður,
Ungveijinn György Ligeti og Arg-
éntínumaðurinn Mauricio Kadel era
báðir í Köln á þessu ári og seinna
kom okkar maður, Atli Heimir
Sveinsson, að nema þar tónsmíðar.
Tónlistarháskólinn í Köln var braut-
ryðjandi í tónlistaruppeldi sem var
gildur þáttur þýskrar menningar-
stefnu. Þeirri stefnu hafði ég þegar
kynnst talsvert í starfi doktors
Heinz Edelstein sem stofnaði
/barnadeild við Tónlistarskólann í
Reykjavík og síðar Barnamúsík-
skólann.
Tónlistarviðburðir í Köln á þess-
um tíma tengdust fyrst og fremst
Gurzenich-hljómsveitinni sem lék
ágæta vel undir stjórn Gunters
Wand þótt ekki stæðist hún saman-
burð við bestu hljómsveitir Bret-
lands né síðar Berlínar-hljómsveit-
ina hjá Karajan.
Hinn nýi konsertsalur Kölnar,
Philharmonie, sem vígður var árið
1986, er einn hinn glæsilegasti í
Evrópu, byggður eins og 2000 sæta
hringleikhús á bak við dómkirkjuna
í tengslum við tvö frábær listasöfn.
í Köln er vel búið að listinni til fram-
búðar í hjarta borgarinnar. Þar lifa
listimar í yndislegu sambýli og nán-
um tengslum við söguna allt aftur
til nýlendunnar sem borgin dregur
af nafn sitt — Colonia — frá dögum
Rómveija fyrir meira en 2000 árum.
Svona vildi ég sjá búið að listinni
í Reykjavík þótt smærra væri í snið-
um. Enn á tónlist íslands ekki þak
yfir höfuðið. Hugmyndir mínar um
fjáröflun til byggingar tónlistarhúss
fundu ekki hljómgrann hjá ráða-
mönnum þjóðarinnar. Að því verður
vikið síðar.
Hljómleikasalur Philharmonie er
að mestu neðanjarðar en enginn
tekur eftir því þegar inn er komið
vegna skemmtilegrar lýsingar í loft-
inu. Fyrir utan er síkvika umferðin,
inni grafarþögn. Hljómurinn er
mjög skýr og berst jafnt um allan
hringinn. En tæknin og ytri ramm-
inn hrökkva skammt ef listaneist-
ann vantar. Ég keypt.í mér að-
göngumiða á svörtum markaði því
allt var uppselt á hlómleika Kölnar-
hljómsveitarinnar er ég var þar á
ferð nýlega, en gekk út í miðri
Mahler-sinfóníu því að mér leiddist.
Unga ameríska hljómsveitarstjór-
anum tókst ekki að lyfta tónlistinni
á flug og þá er allt unnið fyrir
gýg. Mér finnst ég æ oftar verða
fyrir þessari reynslu í seinni tíð.
Er þetta tákn tímanna? Atvinnu-
mennskan trónandi án snilldarinn-
ar? Eru atvinnumenn nýrrar kyn-
slóðar aðeins ástríðulaust tækni-
undur nútímans, firrtir því æðra
sambandi sem tengir himin og jörð
og gerir tónlistina að opinberun?
Eg eignaðist smám saman góða
vini í Köln. Aldrei fann ég til þess
að Þjóðveijar Iitu niður á Islendinga
eins og við verðum oft vör við hjá
Skandinövum, enda er lítilsvirðing
af því tagi einkenni smáþjóða. Hjá
Þjóðveijum hef ég alltaf notið mik-
illar velvildar eins og allir vildu
greiða götu mína. Skömmu eftir
komuna til Kölnar bauð kennari
minn og velgerðarmaður mér á þing
þýskra tónlistarkennara sem haldið
var í borginni Mainz þar sem Guten-
berg fann upp prentlistina forðum
daga. Þar hélt Paul Nitsche erindi
um söngkennslu í skólum, en hann
var stórmerkur og virtur brautryðj-
andi á því sviði. Þar var líka skóla-
stjóri söngskólans í Augsburg sem
lagði áherslu á markvissa radd-
tækni í kennslu barna. Ég dvaldist
við skóla hans í nokkra mánuði
þremur árum síðar. í Augsburg
hafði náðst árangur í söngkennslu
sem frægur var um alla Evrópu.
Eitt vinsælasta útvarpsefni í Þýska-
landi á þessum áram var söngur
kóranna í Bielefeldt og Augsburg.
Mikið hljómleikahald var skipulagt
í Mainz á þessum haustdögum 1955
í tengslum við þing tónlistarkenn-
ara. Til dæmis voru fluttar tvær
óperur eftir Carl Orff og stjórnaði
hann þeim sjálfur. Paul Nitsche
þekkti hann vel, hafði frumflutt
sum verka hans og vildi endilega
kynna mig fyrir tónskáldinu. Mig
langaði alltaf að flytja verk Orffs,
Carmina Burana, heima á íslandi
eftir að Pólýfónkórinn var orðinn
myndugur, en hafði ekki ráð á að
borga fyrir hljómsveitina. Forsvars-
mönnum Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands fannst fráleitt að ég myndi
ráða við að stjórna svo flóknu verki.
Samt lauk þrítugsafmæli Pólýfón-
kórsins með því að flytja erfiðustu
kaflana úr Carminu Burana í Há-
skólabíói í nóvember 1988.
Auk þess að kenna við Tónlistar-
háskólann í Köln stjórnaði Paul
Nitsche blönduðum kórum, tveimur
í heimabæ sínum, Bergisch Glad-
bach, og stóram kór í Leverkusen.
Ég var fastagestur á heimili hans
á Rheinhöhenweg 14 í hverri viku
þennan vetur þar sem hann bjó með
konu sinni og tveim ungum dætr-
um. Ég var eins og einn af fjölskyld-
unni og kunni því vel. Konan tók
til kvöldverðinn sem oftast var þykk
baunasúpa ásamt brauði og margs
konar skinkum, pylsum og ostum.
Eftir kvöldverðinn teygði Paul stóra
hönd sína upp í hillu og dró fram
raddskrá af verkinu sem hann ætl-
aði að æfa það kvöldið eða syngja
í einsöng. Hann hafði einhveija
dekkstu og hljómfegurstu bassa-
rödd sem ég hef nokkurn tíma heyrt
og var eftirsóttur einsöngvari í órat-
oríum. Þegar búið var að drekka
teið lögðum við tveir af stað á æf-
inguna eða hljómleikastaðinn. Kon-
an hans var oft raunamædd á svip-
inn og áminnti hann að koma ekki
seint heim um kvöldið. Þessi mikla
frávera á kvöldin og alltaf í félags-
skap kvenna, sem sýndu honum
mikinn áhuga, virtist hvíla eins og
mara á fjölskyldunni.
Paul Nitsche var stór maður
vexti, ljós á hörund með slétt svart
hár, brún augun góðlátleg og bros
í svipnum. Munnsvipurinn bar vott
um sterkar hvatir og þróttmikil
dimm röddin undirstrikaði karl-
mennsku persónuleikans. Ég hnýst-
ist aldrei í einkamá.1 hans, en er